| ||||||
 | ||||||
| Электронная научно-историческая библиотека «Гербовед.ру» | ||||||
| ||||||
| » Библиотека › Спаткай Л.В. Национальные и государственные символы Беларуси (2008) › Национальные и государственные символы Беларуси | ||||||
|
Спаткай Л.В.
Национальные и государственные символы Беларуси// Национальные и государственные символы Беларуси (2008)Библиографические данные публикации / опубликовано в издании: В монографии: Спаткай Л.В. Национальные и государственные символы Беларуси. На белорусском: Нацыянальныя і дзяржаўныя сімвалы Беларусі. Минск: Мінская фабрыка каляровага друку, 2008. С. 1-64 Об авторе публикации/статьи: Спаткай Леонид Владимирович (Пружаны) Просмотр публикации в формате PDF:
› См. также другие статьи Спаткай Л.В.
в библиотеке найдено еще 50 публикации(й) автора
Автоматически распознанный OCR-текст из PDF-файла › показать Текст из PDF-файла получен посредством автоматического машинного распознавания оригинального текста публикации (OCR-технологии), поэтому в нем содержатся многочисленные ошибки, связанные с несовершенством алгоритмов распознавания текста. Текст предоставляется по принципу "КАК ЕСТЬ".
Объем текста: 222229 знаков (с пробелами)
2 1 Леан д Спаткай 20 14 2 УДК 342.228 476 ББК 67.400 Беи С7 1 Спаткай, Леан д Нацыянальныя дзяржа ныя с мвалы Беларус На циональные и государственные символы Беларуси Л. У. Спаткай. М нск. 2008. 64 с. л. ISBN 978 985 0000 00 0. У кн зе анал зуецца працэсс стана лення дзяржа най с м вол к Рэспубл к Беларусь. Матэрыял прыводз цца на беларускай рускай мовах, суправаджаецца каляровым люстрацыям Кн га адрасавана шырокаму колу чытачо у першую чаргу тым, хто ц кав цца г сторыяй Беларус УДК 342.228 476 ББК 67.400 Беи С7 1 ISBN 978 985 0000 00 0 Спаткай Л. У., 20 14 20 14 Кн га друкуецца а тарскай рэдакцы 3 Сцяг герб з я ляюцца важным с м в алам дзяржа нага суверэн тэту як тольк кра на даб ваецца незалежнасц яна рачыста зая ляе пра свае с мвалы герб сцяг. Сцяг лунаюць над дзяржа ным ста новам падчас аф цыйных мерапрыемст ва а таксама на флагштоках караблё У большасц сваёй сцяг гэта прама вугольныя палотн шчы, аднакаляровыя або саста леныя з рознакаляровых палос. На некаторых сцягах маюцца геральдычныя выявы або надп сы. Правобразам сцяго был ваенныя зна к выглядзе шасто з розным ф гурам на вяршынях, часта прыгожаныя ка ляровым стужкам Так я знак вы карысто вал ся са старажытных ча со напрыклад, вядомы х выявы на рэ льефах Старажытнага Ег пта Ас ры У Старажытным Рыме да шасто стал мацаваць каляровыя палотн шчы. Рымляне называл так я знак словам век с лумм Менав та гэта слова стала асновай для назвы дапаможнай г старычнай дысцыпл ны векс лалог якая вывучае флаг сцяг 1 У старажытнасц больш распа сю джа ным был сцяг х мел вайсковыя падраздзяленн рамесн цк я цэх ганд лёвыя кампан карал мператары, бо прав лы клас чнай геральдык дазвалял любому ладальн ку герба мець сцяг гербавы штандар аналаг чнага ма люнка. Флаг ж раней выкарысто вал ся асно ным на флоце, бо маракам было важна здалёк вызначыць прыналежнасць сустрэчнага карабля. Паступова флаг перакачавал на сушу. Найбольш важным шануемым з я ляюцца дзяржа ныя нацыяналь ныя флаг Нацыянальны флаг гэта с мвал нацы як монанацыянальных кра нах часта выкарысто ваецца якас ц дзяржа нага. Ва с х кра нах да сва х нацыянальных дзяржа ных флага ад носяцца з вял кай павагай пашанай, а за х абразу можна атрымаць буйны штраф або ншае суровае пакаранне. У некато рых кра нах у знак вял кай пашаны да флага просты чалавек можа вывешваць ля свайго дома тольк маленьк сцяжок або вымпел нацыянальных колера то тольк па вял к х святах, напрыклад, у Дзень незалежнасц Мног я флаг я ляюць сабой спалучэнне палос розных колера разме шчаных вертыкальна або гарызан тальна. Таму палосы на флагу прынята перал чваць зверху н з або ад дрэ ка да вольнага бока. Напрыклад, рас йск флаг прав льна называць бела блак тна чырвоны Пры вертыкальным вывешванн палотн шча, якое складаецца з гары зантальных палос, яго верхняя паласа па в н на размяшчацца злева ад гледача, а н ж няя справа. Правобразы герба розныя с мва л чныя выявы, што змяшчал ся на вайско вым рыштунку, сцягах асаб стых рэчах, выкарысто вал ся яшчэ старажытнасц У творах Гамера, Верг л я, Пл н я ншых антычных а тара сустра каюцца пам нанн аб выкарыстанн так х знака легендарныя, рэальныя асобы мел ласныя эмблемы. Так, шлем Аляксандра Македонскага прыгожва марск конь г пакамп шлем Ах леса арол, шлем 1Уласна сцяг падраздзяляюцца на дзве вял к я групы, як я рускай мове маюць назвы флаги знамена У беларускай мове се яны называюцца сцяг што не зус м тоесна, таму, каб пазбегнуць блытан ны, слова сцяг далей будзе жывацца як тоеснае рускаму знамя 4 цара Нум дз Мас н сы сабака, шлем рымскага мператара Каракалы арол. Шчыты таксама прыгожвал ся розным эмблемам напрыклад, выявай адсечанай галавы Гаргоны Медузы. Але гэтыя знак выкарысто вал ся як упрыгожанне, часта змянял ся ладальн кам не перадавал ся спадчыну не рэгламентавал ся н як м пра в лам Б ольшасць старажытных цыв л зацый мел сваёй культуры некаторыя элементы геральдык на прыклад, с стэму пячатак. У Ас ры Вав лоне Старажытным Ег пце пячатк выкарысто вал ся, як сярэдневяковай Е ропе, для пасведчання дакумента Некаторыя эмблемы астраво гарадо антычнага свету выкарысто вал ся на працягу стагоддзя на манетах, меда лях пячатках. Гэтыя рэчы захавал ся да нашага часу, дзякуючы чаму зараз вядома, што эмблемай Аф н была сава, Карынфа Пегас, Самоса па л н, вос трава Радос ружа. З 3 га тыс. да н. э. снава герб шумерск х дзяржа арол са льв най галавой. Эмблемай Ег пецкага царства была змяя, Армен каранаваны ле Перс арол. У наступны перыяд г сторы арол ста гербам Рыма, а гер бам В зантыйскай мперы якая хацела аб яднаць пад сваёй уладай абе дзве частк былой Рымскай мперы ста двухгаловы арол, як затым пераляце на гербы Албан Рас Серб некато рых ншых кра н. Так м чынам, розныя геральдычныя знак эмблемы снавал сюды за ж ды, але ласна гербы з яв л ся Е ропе тольк X ст. Гэта был гербы рыцара як я стал затым радавым а некаторыя з х дзяржа ным Так, у аснове амаль ус х дзяржа ных герба е рапейск х кра н был радавыя гербы правячых дынастый. Напрыклад, на гербе Дан тры блак тных леапарды на залатым пол усеяным чырвоным сэрцам На гербе Швецы львы падтрымл ваюць шчыт, яны ж знаходзяцца другой трэцяй частках шчыта самога герба. Ле на гербе Ф нлянды На гербах Бельг Н дэрланда Люксем бурга таксама ле старажытны герб герцага Бургундск х. Льва можна бачыць на гербах ншых кра н. А на гербах А стры Албан Бал в Герман нданез рака, Калумб Л в Мекс к Польшчы, С ры мног х ншых кра н прысутн чае друг старажытны с мвал дзяржа най улады арол. С мвал дзяржа нага суверэн тэту Беларус яе Дзяржа ны герб, не мае н выявы арла, н выявы льва. Тым не менш яго г сторыя, як г сторыя Дзяржа нага флага Беларус пачынаецца глыб н вяко амаль адначасова з г сторыяй беларускага народа. Менав та аб гэтым апавядае наша кн га. Яна складаецца з дзвюх частак. Адна частка нап сана на беларускай мове, другая пераказ зместу першай частк нап сана на рускай мове. Акрамя таго, у кн зе змеш чаны малюнк амаль ус х снава шых с мвала дзяржа нага суверэн тэту Беларус А тар спадзяецца, што кн га будзе ка рысная не тольк тым, хто ц кав цца г с торыяй геральдыкай, але с м жыхарам нашай кра ны, як я жывуць працуюць для яе дабрабыту пад гэтым с мвалам беларускага дзяржа нага суверэн тэту. 5 6 1ФЛАГ. Г СТОРЫЯ СТАНА ЛЕННЯ Выток с мвол к беларускага флага Яшчэ сярэднiя вякi многiя княст вы i iншыя дзяржа ныя тва рэн нi Е ропы мелi свае дзяржа ныя сiм валы. Як вядома, любы герб можна рас класцi на колеры флага цi знайсцi адпа ведны яму вексiлалагiчны сiмвал, таму i флаг дзяржа або саста лены з гарызан тальных цi вертыкальных палос рознага колеру, або маюць якi небудзь просты сiмвал на аднакаляровым палот нi шчы. Так, гербам з выявамi хрысцiянскiх святых адпавядалi флаг з крыжамi розных форм i колера Напрыклад, на белым палотнiшчы нацыянальнага флага Англii чырвоны Георгiе скi крыж, на блакiтным палотнiшчы нацыянальнага флага Грэцыi белы Георгiе скi крыж, на блакiтным палотнiшчы нацыяналь нага флага Шатландыi белы крыж Святога Андрэя Першазванага, на флагу Ваенна Марскога Флоту Расi на белым палотнiшчы сiнi крыж Святога Андрэя Першазванага, а на флагу пагранiчных войска Рэспублiкi Беларусь чырвоны крыж Святога Андрэя Першазванага на зяленым полi 1 Таксама старажытнаму беларуска му гербу Пагоня як з я ляецца выявай Святога Георгiя Юрыя нябеснага абаронцы Белай Русi i заступнiка яе воi на адпавяда белы флаг з чырво ным крыжам. Вытокi паходжання гэтых сiм ва ла губляюцца глыбiнi вяко а самой сiмволiцы герба цесна перапля лiся як старажытныя паганскiя сiмвалы крывiчо так i хрысцiянскiя сiмвалы. У паганскай сiмволiцы чырвоны колер шчыта герба колер Даж бога, колер баявых шчыто нашых продка якiя лi чылi сябе Дажбожымi нукамi срэб ны белы падвоены крыж у бла кiтным полi вiдазменены грамавы знак Перуна, сiмвал абярэг воiна на пол бiтвы ад рукi ворага белы колер верш нiка i каня гэта сiмвал святла, якое дае жыццё сама выява вершн ка гэта выява Ярылы, якi адчы няе вароты жыцця на зямлi блакiт ны колер сiмвал Пра м ацi Сусвету. У хрысцiянстве блакiтны колер сiм ва лiзуе Бога Духа Святога i Сафiю Пра м удрасцi Божай узброены верш нiк гэта Георгiй Юрый Перамаганосец, заступнiк воiна i абаронца Белай Русi белы колер сiмвалiзуе душу веруючага, а чырвоны вогненную пра ду слова Божага, якая пакiнула свой след у гэтай душы таму адзеннi правасла ных iерарха прысутнiчае белая стужка з чырвонай паласой пасярэдзiне Цiкава, што чырвоны, белы i бла кiт ны колеры розных спалучэннях вельмi папулярныя розных народа Так, на пры клад, гэтыя колеры маюць нацыя нальныя флагi Расii, Славакii, Славенii, Хар ватыi, Сербii, Чарнагорыi i некаторых iншых дзяржа А вось нацыянальныя флаг Польшчы i Чэхii бела чырвоныя. Дзяржа ныя флаг славянскiх краiн мала чым адрознiваюцца ад нацыянальных напрыклад, дзяржа ныя флаг Польшчы, Славакii, Славенii i Харватыi адрознiва юц ца ад нацыянальных толькi ная насцю дзяржа нага герба, а дзяржа ны флаг Чэхii блакiтным трохву голь н i к ам ля 1Приказ Председателя Государственного комитета пограничных войск Республики Беларусь от 20.03.2000 г. 98. 7 дрэ ка, як заста ся на памяць аб адзiнай дзяржаве са Славакiяй. Пануючым колерам герба славян скiх краiн таксама з я ляюцца белы срэбны чырвоны, што адпавядае прав лам раскладання колера герба на колеры флага. Так, герб Польшчы срэб ны арол у чырвоным полi, Чэхi срэбны ле у чырвоным полi, Славакi срэбны шасцiканцовы крыж на блакiтных пагор ках у чырвоным полi, Славенi срэбная гара Трыгла у блакiтным полi, Сербi у чырвоным полi срэбны крыж i чатыры срэбныя крэсiвы, Харваты чырвона срэбная шахо нiца Але на гербах некаторых славянск х кра н блак тны колер адсутн чае, хаця на флагах ён ёсць. Атрымалася так таму, што нацыянальныя гербы зн кл намнога раней, чым цяперашн я нацыянальныя флаг блакiтная паласа як х роб ць х падобным на флаг Рас гэта сапра ды так, бо гэта паласа з яв лася на нацы янальных флагах па днёвых славян у знак удзячнасц Расi за дапамогу х барацьбе за незалежнасць. Колеры рас йскага флага таксама ад павядаюць колерам герба Вялiкага княств а Маско скага цяпер гэта герб Маск вы на срэбным канi вершнiк у срэбнай бранi, паверх якой блакiтнае карзно, у чырво ным полi забiвае дзiдай цмока. Дарэчы, калi нашы суседзi лiто цы 1938 г. абмярко валi пытанне, якiмi па вiн ны быць iх дзяржа ныя сiмвалы, вядомы мастак, беларус па паходжанн Мсцiсла Дабужынскi прапанава у якасцi л то скага дзяржа нага фла га зацвердзiць бела чырвона жо ты флаг, што адпавядала б колерам герба лiто скай дзяржавы срэбны вершнiк у чырвоным полi з чырвоным шчытом, на якiм залаты крыж. Менавiта такi выгляд ме i прыняты праз больш чым па стагоддзя Дзяржа ны герб Лiтвы 1 пра да, пасля звароту некалькiх члена Усера сiй скага геральдычнага таварыства да вышэйшай улады Лiтвы яго неслi iстот ныя змены шчыт ста блакiтным, блакiтнымi ж сталi збруя i краi гунькi. Гэты вiд герба адпавяда гiста рычным гербам Полацкага княства i Полацкага ваяводства за выключэннем колеру крыжа, залаты колер якога бы вы браны свядома, каб, згодна з правiламi геральдыкi, Дзяржа ны герб Лiтвы ме адрозненне ад полацкага герба Беларускi нацыянальны герб стара жытны герб Полацкага княства, а затым i герб Вялiкага княства Лiто ска Рускага i Жамойцкага Пагоня арга нiчна пiсваецца гэты славянскi рад на срэбным канi вершнiк з занесеным мя чом, у срэбным узбраеннi, у чырвоным 1Дзяржа ны герб Лiтвы зацверджаны 10 красавiка 1990 г. Нягледзячы на тое, што гiстарычным гербам Жамойцii бы чорны мядзведзь, сучасны герб Л твы бы створаны на аснове полацкага герба i першапачаткова ме чырвонае поле шчыта вершнiка. Магчыма, гэта было зроблена пад уплывам с мвол к князя Мiндо га, якому пасля хрышчэння паводле катал цкага абраду магiстр Лiвонскага ордэна ручы ад iмя Папы Iнакенцiя XIV сцяг з выявай срэбнага шасцiканцовага крыжа чырвоным полi, затым гэта выява стала асабiстым гербам Мiндо га. Такiм чынам, белы шасцiканцовы крыж у чырвоным полi мае зусiм iншыя паходжанне i сэнс, чым белы падвойны крыж у блакiтным полi, таму хуткiм часе на гербе Лiтвы колер шчыта вершнiка з чырвонага, што не адпавядала гiстарычным ко лерам Пагонi бы зменены на блакiтны, а крыж заста ся залатым, бо амаль да канца XVIII ст. шчыт вершнiка Пагонi бы блакiтны, а крыж залаты. нават назва сучаснага л то скага герба Вiтiс сведчыць пра яго беларускае паходжанне у лiто скай мове няма слова для дакладнага перакладу беларускага слова Пагоня таму 1845 г. лiто скi гiсторык С. Да кантас прапанава лiто скую кальку беларускага слова вiцязь 8 полi, трымае блакiтны шчыт са срэбным падвоеным крыжам. Ёсць звесткi, што падчас iснавання Беларускай Народнай Рэспублiкi яе радам рабiлася спроба прыняць Дзяржа ны флаг, якi б адпавяда ко лерам Дзяржа нага герба. Ёсць фота здымак Рады БНР у Вiльнi. На iм бачны герб Пагоня па баках якога два бела чырво на белыя флагi, на якiх памiж чырвонай i белымi палосамi бачны вузкiя, пры кладна 14 шырынi асно ных палос, палоскi больш цёмнага, чым чырвоны, колеру. Наконт гэтых цёмных палосак беларускiя вексiлолагi Аляксандр Баса i Iван Курко выказалi такое меркаван не На фатаграфii таго часу бачна, што выкарысто валiся флагi БНР з вуз кiмi, вiдавочна чорнымi, палоскамi здо ж чырвонай паласы. Гэта Дзяржа ны флаг БНР Што ж, эмiграцыя гэ та за сёды трагедыя для тых, хто лю бiць Радзiму, i знак траура з я ляецца такiм натураль ным у гэтай сiтуацыi 1Але, хутчэй за се колер гэтых палосак цёмна блакiтны, колеру шчыта верш нiка герба. Тады колеры герба арганiчна спалучаюцца з колерам флага на срэбным канi срэбны верш нiк з паднятым мячом i блакiтным шчытом скача чырвоным полi, на блакiтным шчыце срэбны падвоены крыж белы, блакiтны, чырвоны, блакiт ны, белы. З гiстарычных крынiц вядома, што былi спробы змясцiць блакiтны колер на бела чырвона белы флаг, што рабiла б яго падобным на флагi iншых сла вянскiх народа Напрыклад, у 19 17 г. на I Усе беларускiм з ездзе якасцi Дзяржа нага флага Беларусi бы прапанаваны праект чырвона бела блакiтнага фл ага, як зараз Дзяржа ны флаг Хар ватыi, але чамусьцi гэты праект не бы зацвер джаны. Менавiта зыходзячы з таго, што нацыянальным колерам колерам нацыя наль ных герба i флага, павiнны быць белы, чырвоны i блакiтны, i бы распрацаваны праект флага Беларускага згуртавання вайско ца ваеннаслужа чых запасу, асоб у адста цы i iншых грамадзян, якое больш вядома як БЗВ. Флаг уя ляе сабой бела чырвона белае палотнiшча, ля дрэ ка яго размешчаны блакiтны ро набаковы трохвугольнiк да жыня яго бако ро на шырынi фла га у якiм белы падвоены крыж2. Такiм чынам, агульнымi колерамi нацыянальных сiмвала большасцi сла вянскiх народа з я ляюцца белы i чырвоны. Вытокi сiмволiкi бела чырво ных колера у 2 м тыс. да н. э. У гэты час iндае рапейскiя плямёны, сярод патомка якiх i беларускi народ, займалi вялiкiя тэрыторыi Е разii. У большасцi гэтых плямёна шанавалiся белы i чырвоны колеры. Белы колер колер мацярынскага малака, якое дае жыццё, асацыiрава ся з кармiцелькай зямлёй, з мацi прыродай. Чырвоны ко лер агню i крывi сiмвалiзава вечнае жыццё. Таму белы i чырвоны колеры был i дамiнуючымi i па сядзённым жыццi напрыклад, белае адзенне з чырвонай вышы кай i рытуалах на прыклад, пры раскопках пахавання таго перы яду археолагi знаходзяць, пам ер л ых, шчодра пасыпаных чырвонай фарб ай охрай Пазней чырвоны колер ста колерам гало нага бога сходнiх славян, бога Святла Дажбога, або Ку палы. 1Баса А. Н., Курко I. М. Сцягi Беларусi чора i сёння. М нск Полымя, 1994. С. 20. 2 Флаг зацверджаны рашэннем Каардынацыйнай Рады Патрыятычнага Руху ад 13 красавiка 1997 г., пратакол 5. 9 10 Славянская сiмволiка колеру аказала рашучы плы на сiмволiку Вялiкага княства Лiто ска Рускага i Жамойцкага XIII ст. дзе славянскi генезiс бы пануючым землi, на якiх жылi славяне, складалi 9 10 тэрыторыi гэтай дзяр жавы. Прыкладна з XV ст. Вялiкiм княстве адпаведнасцi з правiламi заходне е рапейскай геральдыкi, якая вы значала парадак раскладання герба на колеры флага, сталi з я ляцца двух каляровыя флагi. Выява трохпалоснага бе ла чырвона белага флага ёсць на адной з гравюр Хронiкi сяго свету польска га гiсторыка М. Бельскага, створанай у 155 1г. Вiдавочна, што гэты флаг з явi ся пазней польскага бела чырвонага флага, бо колеры поля i фiгур герба Вялiкага княства i Карале ства Польскага былi аднолькавымi, таму i пры раскладаннi iх на колеры флага двухпалосным ста той, якi з явi ся першым. Але ёсць i iншыя звесткi пра пахо джанне бела чырвона белага флага. Бацька вядомага актывiста Беларус кага згуртавання татар мусульман Аль Кiтаб Я. Якубо скага, А. Якубо скi спа м iна што, кал ён праходз у 30 я гг. ХХ ст. службу польскiм войску, то пачу наступны расказ. Быццам, у свой час, вядомыя прадста нiкi беларуска га нацыянальнага Адраджэння браты Луцкевiчы знайшлi адным Аль Кiтабе а сярод продка брато былi татары, i Iвана Луцкевiча старажытны Аль Кiтаб ме ся у асабiстай бiблiятэцы звесткi, што частка татар, якiя дзельн чал Грунвальдскай бiтве 14 10 г., зма галiся пад непасрэдным камандваннем Вi та та складзе харугвы, што мела бела чырво на белы сцяг, на чырвонай паласе якога былi нашыты белыя ма ладзiк i зор ка такi флаг у 1990 г. ста афi цiйным сiмвалам Беларускага аб яд нання татар мусуль ман Аль Кi таб Лiчачы, што бела чыр вона белы сцяг бы аса бiстым сцягам папулярнага Бе ларусi вялiкага князя Вiта та, браты сталi пра паган даваць бела чырвона белы флаг як гiста рычны флаг беларуса На жаль, так i не далася знайсцi той Аль Кiтаб, якi б пацвердзi гiпотэзу брато Луцкевiча але з iх легкай рукi бела чырвона белы флаг атрыма распа сюджанне розных колах нацыя нальнага руху, з явiлася нават i легенда аб узнiкненнi бела чырвона белага флага. Яна апавядае, што аднойчы, жорсткай бiтве з рыцарамi крыжакамi, бы смя ротна паранены князь, якi значальва дружыну, варожы меч рассек яму гала ву. Воiны вынеслi князя з бою i пе равязалi яго параненую галаву стужкай белага палатна. Але дружына, што засталася без свайго князя, не вытрымала нацiску ворага i пачала адступаць. Тады паране ны князь сабра усе свае сiлы, падня ся, сарва з галавы павязку, разгарну яе як сцяг i пайшо у пекла бiтвы. Убачы шы гэта, беларускiя воiны атакавалi ворага i разбiлi яго шчэнт. А белае палотнiшча з чырвонай паласой пасярэдзiне стала сiмвалам муж нас цi i адвагi. Пасля Люблiнскай унii 1569 г., якая аб яд н ала абедзве дзяржавы Рэч Пас палiтую, прадпрымалiся спробы зрабiць флаг гэтай дзяржавы шляхам камбiнацыi флага Вялiкага княства i Карале ства. Так, Уладзiсла IV выкарысто ва чыр вона бела чырвоны дзяржа ны флаг, што цалкам адпавядала колерам герба Карале ства i Вялiкага княства, спалу чэнне якiх складала дзяржа ны герб Рэчы Паспалiтай. На палатне, дзе пака заны шлюбны езд Жы гiмонта III Вазы i каралевы Канстанцыi Крака у 1605 г., ёсць выява флага, якi кароль Жыгiмонт выкарысто ва у якасцi дзяржа нага. Яго 12 складалi тры ро ныя па шы рынi гарызан тальныя паласы чырвоная, белая i чыр воная у цэнтры палатна бы дзяржа ны герб Рэ чы Пас палiтай. У 1609 16 16 гг. у якасцi дзяржа нага выкарысто ва ся падобны, але чатырохпалосны флаг бе ла чырвона бе ла чырвоны. Зараз ён зна хо дзiцца кар але скiм музеi Стакгольма. На рубяжы XVII XVIII стст. былi спробы за цвердзiць у якасцi дзяржа нага нават чырвона белы флаг. Пасля трох падзела Рэчы Паспа лi тай практычна ся тэрыторыя цяпе 1Паходжанне дзяржа нага флага Магчыма, што пытанне аб тым, якiм быць беларускаму дзяр жа наму флагу, па ставала час з езда беларускiх нацыянальных арганi за цый, што пра ходзi у Мiнску 25 27 са ка вiка 19 17 г. Шкада, што нiякiх даку мен та не за хавалася, але ёсць успамiны дзель нiка тых падзей, пра да, запiсаныя праз некалькi год. Так, адзiн з дзеяча беларускага нацыянальнага руху К. Дуж Ду ш э скi сваiх мемуарах, напiсаных у 1930 я гг., успамiнае, што калi па стала пытанне аб тым, якiм быць дзяржа наму флагу, ён зрабi некалькi яго праект ных эскiза з якiх бы ухвалены праект бела чырвона белага флага. Дакладная дата гэтай падзеi, на жаль, не названа. Але магчыма, што К. Дуж Душэ скi зрабi малюнак ужо iсна ва шага раней бела чырвона белага флага. На карысць таго, што бела чырвона белы флаг iснава да пачатку з езда, гавораць наступныя факты 1у 1863 г. на тэрыторыi былой Рэчы Паспалiтай успыхнула па станне. Пер шапачаткова па станцы высту па л i пад польскiм бела чырвоным фла гам, рашняй Беларусi апынулася складзе Ра сiй скай iмперыi. У гэты перыяд было забаронена нават ужыванне назвы Бе ла русь не кажучы жо аб магчымасцi выкарыстання нацыянальнага флага, хаця элементы нацыянальнай сiмволiкi выка рысто валiся некаторы час, да па стання 1863 г., у сiмволiцы вайсковых часцей расiйскай армii, якiя былi сфар мiраваны з ура джэнца Беларусi. але маюцца скосныя сведчан нi, што К. Ка лiно скi выкарысто ва i бе ла чыр вона белы флаг. Так, у 1870 г. сту дэнцкае брацтва младалатышо аб мярко ва ючы, якiм быць нацыя нальнаму флагу разглядалi i праект бела чырвона белага флага, але маг чыма, што сярод iх аказа ся дзельнiк або сведка па стання К. Калiно скага, таму праект бела чырвона белага фла га бы адхi лены, бо такой камбi на цыi ён супада з флагам беларуса 2 маюцца таксама звесткi, што бела чырвона белы флаг выкарысто валi канцы XIX ст. пецярбургскiя студэнты лiцвiны беларусы пры пра вя дзеннi культурна асветнiцкiх веча рын. Аб удзеле адной з iх успа мi на Я. Ку пала 3 у 19 16 г. у Пецярбургу Беларускi ка мiтэт дапамогi пацярпелым ад вай ны вывешва на сваiм будынку бела чыр вона белы флаг 4 падчас Дня беларускага значка як праходзi Мiнску 12 сакавiка 19 17 г., распа сюджвалiся бела чырвана бе лыя значкi. 13 14 15 А вось ва спамiнах iншых дзеяча нацыянальнага руху ёсць звесткi, што пры адкрыццi з езда 25 сакавiка бы вывешаны белы флаг, якi павiнен бы сiмвалiзаваць Белую Русь, але гэты флаг выклiка дружныя пярэчаннi дэпутата бо белы флаг зарэкамендава сябе як флаг капiтуляцыi. Тады на па ся джэннi толькi што створанага Беларускага На цыя нальнага Камiтэта было разгледжа на пытанне аб сiмволiцы бы зацвер джа ны прапанаваны Дуж Душэ скiм праект. Тады было прынята i рашэнне аб вырабе флага i забяспячэнн м с х мясцовых арганi за цый. Па спамiнах Р. Астро скага, мена вiта такi бела чырвона белы флаг, на палотнiшчы якога залатымi лiтарамi было вышыта Няхай жыве вольная Бе ларусь ён асабiста атрыма у маi 19 17 г. у Слуцку, дзе тады працава У газетах, як я выдавал ся той час, таксама ёсць звесткi аб iснаваннi бе ла чырвона белага флага, прычым у не калькiх варыянтах флаг без надпiса або выя флаг з нашытымi або вышы тымi дэвi замi флаг, на адным баку якога выява Пагонi промнях узыходзячага сонца. Сiмволiка колера флага тлума чылася так белы колер сiмвалiзуе назву краiны i напамiнае аб тым, што Беларусь была вольнай, незалежнай дзяржавай, калi астатнiя сходне сла вянскiя зем лi знаходiлiся пад татара мангольскiм прыгнётам чырвоны сiмвалiзуе нацыя нальную рэвалюцыю i зыходзячае сон ца як сiмвал нацыянальнага адраджэння i вызвалення. Гэты флаг атрыма народнае пры знан не. Так, у Статуце беларускiх на цыянальных культурна асветнiцкiх гурт ко у вой ску, якi бы прыняты 5 жнi ня 19 17 г. на Першай сесii Цэнтральнай рады беларускiх арганiзацый, было запi сана Кожны член беларускай грамады войску павiнен насiць беларускi нацыя нальны знак белая стужка з чырвонай палоскай пасярэдзiне усе тры па лос кi белая, чырвоная i белая адноль кавай шырынi 1Хаця час баль ш а вiцкай улады бела чырвона белы флаг бы забаронены, ён не бы забыты. Па не каторых звестках, флаг бы вывешаны на будынку, дзе раней размяшча ся На родны Сакратарыят, яшчэ 19 лютага 19 18 г., як толькi бальшавiкi эвакуiра валiся з Мiнска, але ён бы сарваны немцамi, якiя хутка ступiлi горад. Пасля абвяшчэння Беларускай На роднай Рэспублiкi i яе незалежнасцi ад Расii бела чырвона белы флаг i герб Па г оня сталi выкарысто вацца якасцi дзяржа ных сiмвала маладой рэспублiкi. Нарматы на флаг бы за цвер джаны Сакратарыятам БНР 5 жнi ня 19 18 г., аб чым жнi ня паведамiла газета Вольная Беларусь 1студзеня 19 19 г., у процiвагу БНР, бальшавiкi аб явiлi аб стварэннi на част цы сходнiх беларускiх земля Сацыя лiс тычнай Савецкай Рэспублiкi Белару сi. 3 лютага таго ж года Першы з езд Сав е та ССРБ прыня Канстытуцыю Рэс пуб лiкi, у трэцiм раздзеле якой пры во дзi лася апiсанне флага ССРБ Артыкул 32. Гандлёвы i ваенны флаг ССРБ склада ецца з палотнiшча чырвонага алаг а колеру, у левым куце якога ля дрэ ка, наверсе змешчаны залатыя лi та ры С Р цi надпiс Соцыялiс тыч н ая Савецкая Рэспублiка Белару сii 2. Гэты флаг з я ля ся копiяй флага РСФСР i 1Турук Ф. Беларускi рух. М нск, 192 1С. 9 1 2 История Советской Конституции 19 17 1956 гг. М., 1957. С. 190. 16 Украiнскай ССР, памiж сабой жа флагi адрознiвалiся толькi змешча нымi на iх назвамi рэспублiк, ды на флагу ССРБ палоскi, якiя аддзялялi пра мым вуглом першую чвэрць, або iн верхнi левы кут, з надпiсам ад астатняга поля флага, былi белага ко леру. На аснове рашэння з езда Савета Беларусi ад 4 лютага 19 19 г. Лiтвы ад 15 лютага 19 19 г. на аб яднаным па ся джэннi Цэнтральных Выкана чых Камiтэта Лiтвы i Беларусi, якое прайшло Вiльнi 27 лютага 19 19 г., было прынята рашэнне аб аб яднаннi савецкiх рэспублiк Беларусi i Лiтвы адзiную Сацыялiстычную Савецкую Рэспублiку Лiтвы i Беларусi ССРЛ Б, або ЛiтБел. Тады ж бы распрацаваны праект Канстытуцыi, якi трымлiва апiсанне праекта дзяржа ных сiмвала ССРЛiБ. Дзяржа ным флагам ССРЛ Б павiнна было стаць чырвонае палотнiшча без надпiса i малюнка ЛiтБел праiснавала нядо га. Ужо са кавiку 19 19 г. пачалося нямецкае наступленне на тэрыторыю Лiтвы. Да 25 жнi ня 19 19 г. на сёй тэрыторыi Лiтвы савецкая лада была лiквiдавана i творана буржуазная рэспублiка. Фактычна ЛiтБел скончылася 6 чэрвеня 1920 г., а 3 1лiпеня 1920 г. была прынята Дэкларацыя аб абвяшчэннi незалеж насцi Сацыялiстычнай Савецкай Рэс публiкi Беларусii У гэтай Дэкларацыi абвяшчалася аб адна леннi ССРБ на па чатках, устано леных 1студзеня 19 19 г. 1 Флагам адно ленай рэспублiкi ста флаг ССРБ ад 3 лютага 19 19 г., але тольк адзiн варыянт, дзе была аб рэ вiятура С Р У лютым 1924 г. у БССР пачалася рас працо ка праекта новага герба рэс пуб лiкi, а хуткiм часе i праекта новага флага. Газета Советская Белоруссия нумары ад чэрвеня 1924 г. паведамiла аб тым, што Iнбелкульту даручана рас працаваць эмблему для Дзяржа нага флага БССР. 10 снежня 1924 г. СНК БССР на сваiм пасяджэннi разгледзе пытанне аб эмблеме для флага БССР i пастанавi прыняць прапанаваны праект, толькi замест галiнкi сасны было вырашана змясцiць галiнку дуба. Але апiсанне гэ тай эмблемы нiдзе не было надрукавана, бо было вырашана даведацца, якiя флагi маюць УССР i рэспублiкi Зака казскай федэрацыi. У 1925 г. у сувязi са зменай у 1922 г. назвы рэспублiкi на Беларуская Са цыя лiстычная Савецкая Рэспублiка бы зменены парадак лiтар на флагу БССР Нягледзячы на рашэнне СНК БССР аб зацвярджэннi эмблемы, праца над праектамi новых дзяржа ных сiмвала у Iнбелкульце працягвалася, таму да 1сакавiка 1926 г. Iнбелкульту было прапанавана закончыць дапрацо ку пра екта флага i прадставiць яго на разгляд Прэзiдыума ЦВК БССР. Далейшы лес гэтага праекта невядомы. Пасля тварэння 30 снежня 1922 г. СССР у Беларусi стала праводзiцца палiтыка разв цця нацыянальнай куль туры. Напрыклад, на беларускай мове вялося справаводства, выкладанне ВНУ, яна вывучалася вайсковых часцях, нават былi выдадзены на беларускай мове вайсковыя статуты i распра цаваны сло нiк каманднай лексiкi. Таму 1926 г. была зроблена спроба прыняць беларускi нацыяналь ны флаг у якасцi дзяржа нага флага рэспублiкi. З гэтай прапановай выступi старшыня ЦВК БССР Я. А. Адамовiч. 1История Советской Конституции 19 17 1956 гг. С. 236. 17 18 19 Аднак не забаве ён бы рэпрэсiраваны, i больш н хто не адважы ся зрабiць спробы адзрадзiць нацыянальны флаг. Новы флаг 19 лютага 1937 г. за цвер дзi надзвычайны XII Усебеларускi з езд Савета БССР. На чырвоным па лот н i ш чы флага левым верхнiм куце ля дрэ ка размяшчалiся залатыя серп i мо лат, над iмi чырвоная пяцiканцовая зорка з залатым кантам, пад сярпом i молатам залатыя лiтары БССР Прапорцыi флага 12. У БССР бела чырвона белы флаг i Пагоня былi забаронены, а Заходняй Беларусi, якая адыйшла па Рыжск м мiрным дагаворы 192 1г. да Польшчы, нацыянальныя беларускiя сiмвалы працягвал выкарысто вацца беларускiм насельнiцтвам. Так, кукарды вучня Вiленскай гiмназii мелi бела чырвона белыя палосы, нацыянальныя сiмвалы размяшчалiся беларускiх чытальнях i клубах, нават Чырвоную Армiю 17 верасня 1939 г. сустракалi не толькi з чыр вонымi флагамi, а i з бела чырвона бе лымi. У час Вялiкай Айчыннай вайны ня мецкiя акупацыйныя лады з мэтай прыцягнення на свой бок беларуса пацярпелых ад бальшавiцкiх рэпрэсiй, да з волiлi абмежаванае выкарыстанне беларускай нацыянальнай сiмволiкi. Аб гэтым сведчыць публiкацыя 6 верасня 1942 г. у беларускай газеце Ранiца выдавалася Берлiне у якой сказана, што 27 лiпеня 1942 г. генеральны камiсар В. Кубэ адда спецыяльнае распара джэнне, якiм дазволi пры правядзеннi рачыстасцей выкарысто ваць бела чырвона белы флаг i Пагоню Даз вол на выкарыстанне нацыянальных сiмва ла мог бы азначаць прызнанне права беларуса на тварэнне ласнай а таномнай дзяржавы складзе Герман але кiра нiцтва рэйха мела дачыненнi да Беларусi зусiм iншыя намеры, далёк я ад думк аб яе а таном У 195 1г. Прэзiдыум Вярхо нага Савета БССР абвясцi конкурс на новы флаг рэспублiкi. Як праходзi конкурс i як падводзiлiся вынiк невядома, бо не захавалася нiякiх дакумента аб гэтым. Але 25 снежня 195 1г. Указам Прэзi дыу м а Вярхо нага Савета БССР дзяржа ным флагам рэспублiкi бы зацвер джа ны праект, а тарам якога з я ляецца мастак Мiкалай Iванавiч Гусе Дзяржа ны флаг Беларускай Савецкай Сацыялiстычнай Рэспублiкi я ляе сабой палотнiшча, якое складаец ца з дзвюх гарызантальна размешчаных каляровых палос верхняй чырвонага колеру, складаючай дзве трэцi шырынi, i нiжняй зялёнага колеру, складаючай адну трэць шырынi флага, з выявай у верхнiм левым куце чырвонай паласы залатых сярпа i молата i над iмi чырвонай пяцi кан цовай зоркi з залатой каймой, ля дрэ ка размешчаны беларускi нацыя нальны арнамент белага колеру на чыр воным полi, складаючым 19 да жынi флага. Адносiны шырынi флага да яго да жынi 12 Зялёная паласа флага сiмвалiзавала лясы i сельскагаспадар чую вытворчасць рэспублiкi, а арнамент сiмвалiзава самабытную культуру бела рускага народа. 20 2. ГЕРБ. СТАНА ЛЕННЕ РАЗВ ЦЦЁ 2. 1Фарм раванне с мвол к герба Першыя гербы, як гербы по ным сэнсе гэтага слова, з явiлiся на тэрыторыi сучаснай Беларусi пры кладна XIV ст. Яны, у адрозненне ад рыцарскiх заходнее рапейскiх герба мелi iншае паходжанне. З незапамятных часо на шы продкi, славя не кры вiчы, карыста лiся рознымi сiмвалiч нымi знакамi, якiя служылi iм не толькi знакамi маёмаснай прыналежнасцi, але i знакамi абярэгамi, якiя павiнны былi да памагаць iх ула дальнiкам у па сядзён ным жыццi або абаранiць iх падчас вайсковай спра вы. Выявы гэтых сiмвала змяшчалiся як на прадметах бытавога жытку упры гожаннi, жыллё, адзенне i г. д. так i на прадметах вайсковага рыштунку зброя, сцягi i г. д Традыцыi гэтыя зарадзiлiся яшчэ паганскiя часы, а хрысцiянства, якое прыйшло на бела рускiя землi, прынесла свае асаб лiвасцi так, напрыклад, у якасцi аба рончых сiмвала абярэга воiны сталi выкарысто ваць выявы анёла або святых 1якiх лiчылi сваiмi нябеснымi заступнiкамi. Вядома вялiкая колькасць разнастайных геральдычных знака якiя таксама выкарысто валiся якасцi вай сковых сiмвала абярэга У шмат лiкiх летапiсах, на фрэсках i барэльефах сабо ра i цэрква на iконах, у археала гiчных крынiцах знаходзiм звесткi аб гэтых знаках. Часцей за сё гэта геамет рыч ныя фiгуры прамыя або косыя андрэ е скiя крыжы, зоркi з чатырма, шасцю або васьмю канцамi пром нямi, ра дзей рэальныя або мiфiчныя iстоты. Першыя гербы князё беларускiх зямель таксама мелi просты выгляд. Час цей за сё гэта былi спалучэннi розных лiнiй, часта выкарысто валiся эмблемы, асновай якiх з я лялася выява стралы, мяча або крыжа, падковы або маладзiка. Так, гербам вялiкага князя Альгерда 1345 1377 была вы ява крыжа з джаламi стрэл уверсе i нiзе гербам Скiргайлы выява андрэе скага крыжа гербам Ягайлы 1377 1392 шасцiканцовы крыж, у як м нiжняя перакладзiна была амаль удвая да жэй за верхнюю. Гербам Вiта та стала вiда змененая эм блема кiе скiх князё Тры зуб якi атрыма назвы Слупы Гедымiнавiча або Калоны два вя лiкiя вертыкаль ныя слупы, пасярод iх малы слуп на чатырохвугольнiку, унiзе слупы злучаны мiж сабой гарызантальным бруском. Сам жа Трызуб з я ляецца стылiзаванай выявай пiкiруючага нiз сокала радаво га знака татэма да iндае рапейскага часу. Ён адпавядае старада няму я ленню аб сонцы як аб сокалу, што захавалася да нашага часу загадцы прыма цы Прыйшо во к народ змо к, узляце ясны сакол народ вясёл дзе во к цёмная ноч, ясны сакол сонца. Сока лападобным бы i старажытнаславянскi бог агню i свету Рарог, i некаторых славянскiх мовах гэта слова захавалася да нашага часу, напрыклад польскае ra rog i чэшскае raroh у перакла дзе сокал. Стылiзаваная выява пiкi ру ю чага сокала была радавым знакам i летапiснага князя Рурыка, або Рарога. Гэтыя i iншыя радавыя гербы змя шчалiся на пячатках, грошах, вопратцы надмагiльных плiтах, будынках i г. д. Прычым самымi характэрнымi колера мi 1Лакиер А Русская геральдика. М., 1990. С. 69 70, 72. 2 1 22 23 гэтых раннiх герба былi белы i чырвоны або белая срэбная фiгура змяшчалася чырвоным полi шчыта, або наадварот чырвоная срэбным полi. Гэтыя колеры шырока выкарысто валi ся сiмволiцы славян зда на яшчэ а тар Слова аб палку Iгаравым упамiнае белыя харугвы i чырвоныя шчыты сла вянскiх воя 1 Прагеральдычныя знакi нашых прод ка як i згаданы Трызуб у боль шасцi сваёй адпавядалi або мелi сувязь з паганскiмi божаствамi. Так, гало ным божаством нашых продка бы бог Свят ла i Сонца Дажбог, цi Купала2. Яго колер чырвоны, а сiмвал яго вась мiпрамянёвая зорка кветка3. Гэты сiм вал i зараз добра вядомы i папулярны сярод нашага народа ён сустракаецца вышываных i тканых нацыянальных узорах i арнаментах, у архiтэктур ным дэкоры пабудо i яшчэ шмат дзе. Гэты сiмвал атрыма шырокае распа сюджанне i пашану сярод беларуса не выпадкова згодна са старада нiмi легендамi, народ наш вядзе свой радавод ад самога Даж джбога Купалы, таму а тар Слова аб палку Iгаравым называе нашых продка Дажбожымi нукамi4 Даволi часта на прадметах вайско ва га жытку сустракаецца эмблема бога вайны, грому i маланкi Перуна5 шас цi прамянёвая зорка6 або кола з шасцю спi цамi7. Гэты Перуно знак i сёння можна бачыць у многiх беларускiх вёсках ён размяшчаецца на сценах хат i пабудо Гэта выява, па павер абара няе жыл лё i пабудовы разам з iхнiмi на с ель нiкамi ад гневу Перуна удару маланкай. Вы ява Перуновага знака на шчытах i латах або кальчузе воiна таксама па вiн на была захаваць iх уладальнiка ад гневу Перуна ад удару ворага на полi бiтвы. Задо га да прыняцця хрысцiянства нашым продкам была вядома i выява крыжа, цi чатырохпрамянёвай зоркi, прычым касы, цi андрэе скi крыж таксама з я ля ся знакам абярэгам воiна. Гэты сiмвал абароны i ачышчэння азнача ачы шчальнае ахвярнае сла вянскае вогнiшча, малiтву, што злучае чалавека з богам8. Прамы ж крыж, цi чатырохпрамянёвая зорка, гэта сiмвал росквiту i стварэння, сiмвал усёабдымнай сiлы Бога. Ра зы х о дзячыся ва се бакi свету, яна я ляе сабой сiмвал квiтнеючага Сусвету9. Не менш за Дажбога шанавалi нашы продкi i бога Ярылу. Па iх уя леннях, Ярыла гэта сын Дажбога, юнак, якi верхам на белым канi аб язджае зямлю. Ён апрануты белую кашулю, баса ногi, у руках трымае жытнiя каласы, на галаве вянок з палявых кветак. Па сло ву мацi сваёй, жонкi Дажбога, ба гiнi Лады, Ярыла адчыняе вароты нябёса i з язджае з неба на зямлю у гэты час пачынаецца вясна 10 1Живописная Россия. СПб, 1888. Т. 3. С. 236. 2 Тамсама. С. 263. 3 Яблоков А. О. Древнерусские геральдические эмблемы Гербовед. 1992. 1С. 45. 4 Живописная Россия. Т. 3. С. 236. 5 Тамсама. С. 267. 6 Яблоков А. О. Древнерусские геральдические эмблемы. С. 46. 7 Тамсама. С. 47. 8 Тамсама. 9 Тамсама. 10 Живописная Россия. Т. 3. С. 267. 24 Прыняцце хрысцiянства славянамi Полацкай Русi было больш до гiм па часе i больш мiрным па спосабе, чым гэта было Русi Кiе скай, дзе Пуцята хрысцi мячом, а Дабрыня агнём таму свядомасцi беларуса хрыс цiян ства да сённяшняга дня мiрна жываецца з паганскiмi вераваннямi i звычаямi. У нямалай ступенi гэтаму спрыяла i сама царква, служыцелi якой, стара ючыся вынiшчыць у паствы паганскiя ве раваннi i абрады, прызначалi днi хрыс цi янскiх свята на днi паганскiх, а хрыс цiянскiх святых прызначалi замест паганскiх баго быць нябеснымi пат ронамi спра зямных. У вынiку гэтага ла даром маланкi i грому ста святы Iлля 1ён жа ста заступнiкам падарож нi ка i воiна Грамавы знак Перуна шас цi прамянёвая зорка, цi кола з шасцю спi ц а м i пад уплывам хрысцiянства пе ра т ва ры ся шасцiканцовы ро ны крыж iн шая назва падвоены крыж якi так са ма лiчы ся знакам абярэгам воiна на пол бiтвы. Як i маланка на небасхiле, выява гэтага шасцiканцовага крыжа срэб ная белая цi, радзей, залатая жо тая на блакiтным цi цёмна блакiтным полi. Гэты крыж мае падабенства са старажыт ным каталiцкiм крыжам Свечыц у яго пашыраюцца канцы а таксама з права с ла ным па трыяршым крыжам i крыжам Святой Е фрасiннi Полацкай iх верхняя пе ра кладзiна карацей за нiжнюю Дарэчы, патрыяршыя крыжы прысутнiчаюць у дзяржа ных гербах Венгрыi, Славакii, Лiтвы i некаторых iншых краiн. У е рапейскай геральдыцы снуе не кальк назва падвойнага крыжа патры яршы ларанск венгерск арх еп скапск бенедыктынца а таксама крыж К рылы Мяфодз я Але се гэтыя назвы адпавядаюць тольк асобным перыядам г сторы а назва патрыяршы крыж сведчыць, што крыж такой формы выкарысто ваецца якасц знака адрознення патрыярха царквы. Кал гэты крыж бы абраны арх еп скапам царквы якасц знака сана невядома, але е рапейскай гераль дыцы падвойны крыж вядомы з XV ст. Прыкладна з гэтага часу вядомы герб Ор дэ на Бенедыкта падвойны крыж на трай ным пагорку, маючым дэв з. У па днёваславянск х кра нах па двойны крыж таксама вядомы як крыж Святых К рыла Мяфодз я фактычна звязаны з духо най асветай славянск х народа Назву ж ларанск падвойны крыж атрыма у сувяз з тым, што Рэне Анжу, герцаг Ларанск з 143 1г. у 1435 г. ста каралём Венгры гербам яко га бы падвойны крыж. Несумненна, што падвойны крыж заходн х па днёвых славян паходз ць з В занты дзе ён бы вядомы да IX ст. У В занты снавала некальк роз ных ты па выя крыжа. Шматл к я коны маюць як выявы простага лац нскага кры жа з распятым Хрыстом Распяц це, так выявы падвойнага крыжа, як васкросшы Хрыстос трымае сваёй руцэ. Ад гэтага падвойны крыж ста с мвалам Уваскрэсення. З IX ст. заходнеславацкае княства Н тра стала усходняй часткай Вял камара скай мперы на якую мкнулася распа сюдз ць свой уплы В зантыйская мперыя праз распа сюджанне хрысц янства. Менав та таму сюды 863 г. в зантыйск м мператарам М ха лам III была нак равана м с я на чале з манахам прапаведн ка м святым К рылам Канстанц нам яго братам, святым Мяфодз ем. Няма сум 1Живописная Россия. Т. 3. С. 267 Тараса К. Памяць пра легенды. М нск, 1994. С. 30. 25 нення, што менав та браты асветн к сла вян прынесл Славак ю выяву падвой нага крыжа тлумачэнне яго с мвол к У наш час у Е ропе падвойны крыж з я ляецца с мвалам трох выдатных рэл г йных дзеяча як я аднесены да л ку святых. Гэта святы Бенедыкт бацька заходнее рапейскага манаства святыя К рыл Мяфодз й асвет н к славянск х народа А чырвоны срэбны колеры крыжа с мвал зуюць кро цела Хрыста. У Х Х стст. тэрыторыя Славак па с тупова вайшла склад Венгерскага карале ства. што зн кла замест Вя л камара скай мперы У скла дзе гэ тага карале ства тэррыторыя Сла в ак скла дала Па ночнае княства. Гэта княст ва розныя часы мела розны пал тычны статус, што залежала ад таго, хто бы уладаром княства. Так, князь Бэла 1048 1060 брат караля Энд ру I, бы амаль самастойным манархам з улас ным васалам войскам незалежнай знешняй пал тыкай, якая часам была ск равана нават супраць яго брата кара ля. Бэла чакан ласныя манеты, як я мел большую кашто насць. чым манеты караля. На гэтых манетах змяшчал ся першыя вядомыя Славак выявы под войнага крыжа выглядзе верты каль най л н якая перасякае дзве паралельныя гарызантальныя. Так м чынам, ужо XI ст. у славака падвойны крыж з я ля ся не тольк рэл г йным с мвалам але пал тычным с мвалам дзяржа нага суверэн тэту. Як вядома, узн кненне геральдык звязана з крыжовым паходам Менав та для таго. каб адрозн ць у клубах пылу на пол б твы закаваных у латы сва х во на ад варожых. рыцары пачал нанос ць на свае шчыты як я небудзь простыя выявы. У якасц такога знака адрознення 89 г. венгерск кароль Бэла III, як зб ра ся прыняць удзел у Трэц м крыжовым паходзе. змясц на свой шчыт выяву подвойнага крыжа с мвала, бы шага к гэтаму часу жо добра вядомым у карале стве. Так м чынам, подвойны крыж ста гербам венгерскага караля. а хутк м часе першым гербам Венгры У сучасным гербе Вен г р ы ён змяшчаецца левай па лове шчыта. Вялiкi князь Вiта т таксама ме улас ны герб з выявай шасцiканцовага крыжа патрыяршы, з кан ца мi, як я пашыраюцца Менавiта такi крыж бы зме шча ны на Дзяржа ным гербе Рэс публiкi Бе ла русь, прынятым у 199 1г. Але се названыя крыжы адрознiваюцца ад падвоена га тым, што або маюць пера кла дзiны рознай да жынi, або гэтыя пе ра кладзiны размяшчаюцца на рознай адлегласцi ад вяршынi i падножжа у пад войным жа крыжы се канцы ад ноль кавай да жынi i адлегласць памiж перакладзiнамi аднолькавая з канцамi крыжа. Так, як i Пярун, паступова было вы цеснена са свядомасцi нашых продка i другое паганскае бажаство Ярыла. Яго замянi святы Георгiй Перамоганосец, якога нас часцей за сё называюць святы Юры 1Гэтаму немалой сту пенi паспрыяла як падабенства iх iмёна Ярыла Юры Гюргi Георгiй так i супадзенне дня святога Юрыя з Ярыла вым днём 6 мая пачатак вясны, першы выган статка поле. Да Юр я павiнна сена хапiць i дурня кажа народная прыма ка Як сведчаць хрысцiянскiя крынiцы, святы Юры Георгiй гэта рэальна iснава шая асоба. Вядома, што Георгiй 1Живописная Россия. Т. 3. С. 259. 26 нарадзi ся Кападокii, служы у рымскiх легiёнах пры iмператару Дыя клетыяне каля 243 3 13 i ста знатным кападакiйскiм воена чальнiкам, ме за служаныя пашану i славу, але адрокся ад тытула знатнасцi i багацця, прыня шы хрысцiянства. За выкрыццё паганства i распа сюджванне хрысцiян ства Георгiй зведа жорсткiя пераследы i страшныя катаваннi. Вядома, што 303 г. ён бы за катаваны насмерць пасля васьмiдзённых здзека За свае мукi i мужнасць, непахiсную веру Зба вiцеля Георгiй бы кананiзаваны. Лепшыя якасцi святога Георгiя праявiл ся яго подзвiгах, адным з якiх было выратаванне iм царэ ны Аi Ана ад дракона. Мiтрапалiт Макарый у Вялiкай Мiнеi XVI ст. так апiсвае гэты по дзвiг У па лесцiнскам горадзе Гавале па ся лi ся возеры вялiкi змей, якому жы хары павiнны былi аддаваць на з ядзенне сваiх дзяцей. Калi чар га дайшла i да царскай дачкi, святы Георгiй з явi ся ёй ля возера, дзе яна стаяла, прынесеная ахвяру, i загада ёй, абвяза шы драконаву галаву сваiм пасам i аброццю каня, завесцi яго горад. Царэ на выканала загад Перамаганос ца, i калi яна прывяла пачвару горад, святы Георгiй адсек яму галаву мячом i такiм чынам звярну у хрысцiянства iдалапаклоннiка Гаваль скiх Гэтаму апiсанню адпавядаюць выя вы подзвiга святога Георгiя заход нее рапейскiм жывапiсе i на правасла ных iконах, толькi на iконах святы Георгiй не з мя чом, а з кап ём. Царква абрала святога Георгiя ня бесным апекуном рыцара удзельнiка крыжовых пахода супраць мусульмана i паганца Выява святога Георгiя вы глядзе коннага рыцара мае глыбокi сэнс белы срэбны колер вершнiка i яго каня сiмвалiзуе чысцiню хрыс цiян ства i вер насць запаветам Хрыста, меч сродак барацьбы за веру, чырвоны колер поле, залiтае крывёю ворага хрыс цi ян ства. Шмат якiя знатныя людзi i цэлыя народы лiчылi святога Георгiя сваiм ня бесным апекуном i абаронцам. Напры клад, выява коннага воiна на княжацкiх пячатках i гербах полацкiх i маско скiх князё сведчанне iх паходжання ад агульных продка кiе скiх князё нябесным заступнiкам якiх лiчы ся святы Георгiй, бо дакладна вядома, што пачынальнiкам роду полацкiх князё Iзяславiча з ляецца князь Iзясла сын вялiкага князя кiе скага святога Уладзiмiра Хрысцiцеля i полацкай князё ны Рагнеды. Дарэчы, на пячатках i манетах князё выява верш нiка сустра каецца даволi часта. У рускай сфрагiсты цы пячаткi з выявай верш нiка вядомы з першай паловы XIII ст. У гэты час самым рас па сюджаным сюжэтам пячатак была выява двух святых, якiя азна чалi iмя князя i iмя яго бацькi. Так, на прыклад, на пячатках князя Мсцiслава Мсцiславiча пам. у 1328 выява вершнiка права з дзiдай у руцэ i шас цiканцовым крыжам над плячом. Да гэтага ж часу адносiцца i пячатка князя Усевалада Юр евiча з вы явай вершнiка на яе адваротным баку. А на пячатках Аляксандра Не скага была выява кара наванага вершнiка права, якi трыма у правай руцэ падняты меч. Падобныя вы я в ы мелi на сваiх пячатках Юрый Да г арукi, Дзмiтрый Данскi, Барыс Цвер с кi, Iван Мажайскi i полацкiя князi. Такiм чынам, вершнiк, узброены мячом або дзi дай, вельмi распа сюджаная выява на пячатках князё Гэта выява потым з явi лася i на рускiх грошах XIV XVI стст. Падобныя выявы сустракаюцца i на пячатках польскiх князё Мешкi Старога, Конрада Мазавецкага, яго 27 сыно Баляслава i Казiмiра, Пшамыс лава Велi капольскага чэшскiх каралё Пшамыслава Отакара i Вацлава II. У наш час па добныя выявы маюць гербы не каторых гарадо Е ропы, напрыклад Полацка цi Масквы 1На тыповасць выявы вершнiка заходнее рапейскай сфрагiс тыцы, нумiзматыцы i геральды цы, аса блi ва з XIV ст., звяртаюць ува гу шматлiкiя даследчыкi геральдыкi. Напры клад, М. П. Сотнiка лiчыць, што гэта конная выява святога Георгiя, якi Вiзантыi лiчы ся патронам iмператара i яго войска. А геральдыст XIХ ст. Б. Кёне лiчы што такi тып выя iснуе каля 2000 гадо упершыню выява верш нiка сустракаецца на дынарыях рымскага сямейства Фантэя, затым на iмператарскiх манетах i азначае, што iмператар паражае варожага воiна. З увя дзеннем хрысцiян ства замест воiна з я вiлася выява дракона i кампазiцыя стала сiмвалiзаваць перамогу хрысцiян над па ганцамi. Чырвоны крыж святога Георгiя на белым полi нацыянальны сiмвал Англii, белы крыж святога Георгiя на блакiтным полi нацыянальны сiмвал Грэцыi, а белы крыж Святога Георгiя на чырво ным полi нацыянальны i дзяржа ны сiмвал Данii. Акрамя таго, у Е ропе святы Георгiй лiчы ся апекуном рыцар ства, таму Георгiе скi крыж як сiмвал мужнасцi i вайсковай славы беларускага рыцарства з явi ся сярэдневяко на гербах гарадо беларускага памежжа Го меля, Крычава, Оршы, Невеля. Дарэчы, ёсць звесткi, што белы сцяг з чырвоным крыжам святога Георгiя бы асабiстым штандарам вялiкага князя Вiта та. На палатне з выявай Аршан скай бiтвы 15 14 г. ары гiнал знаходзiцца Варшаве, а копiя у Оршы, у зале краязна чага музея над беларускiм войскам лунаюць харугвы з выявай святога Георгiя, а на дзiдах сцяжкi у белым полi чырвоны Георгiе скi крыж, вертыкальная паласа якога дзелiць гарызантальную прапор цыях 122. Вымпелы з такiм малюнкам неслi на клоцiках мачта i флагштоках ваенныя караблi Расiйскай iмперыi, экiпажы якiх былi знагароджаны георгiе скiмi сцягамi. На гербах iншых гарадо i нават краiн захавалася iкона графiчная выява святога Георгiя Юрыя. Напрыклад, на Дзяржа ным гербе Грузii. А на ста ражытным гербе Вялiкага княства Маско ска Рускага цяпер герб Ма сквы у чырвоным полi конны воiн у бе лай срэбнай бранi забiвае дзiдай цмока. Як лiчаць некаторыя гiсторыкi, гэты герб адлюстрава жаданне, а потым i па дзею, якая здзейсн лася, зба ленне рускiх княства ад татара мангольскага ярма3, тым больш што вершнiк павернуты, насуперак правiлам геральдыкi, у свой левы бок, што асацыiруецца з Усходам. Не менш старажытны i не менш вядомы i другi герб з выявай святога Георгiя Юрыя у чырвоным полi конны воiн у срэбнай бранi з занесеным для дару мячом у правай руцэ. Гэта стара жытны герб крывiцкай, а потым i полац кай зямлi i полацкiх князе Iзяславiча Толькi адрозненне ад маско скага або грузiнскага святога Георгiя по лацкi святы Юрый звернуты свой пра вы бок, што асацыiруецца з Захадам, бо палачанам прыходзiлася часцей адбi 1Тысячелетие России 862 1862. 1992. С. 238. 2 Iлюстраваная храналогiя гiсторыi Беларусi. М нск, 1995. С. 70. 3 Лакиер А. Б. Русская геральдика. С. 63, 178 179. 28 ваць напады не мангола татар, а заход нее рапейскiх рыцара кры жако 1 На жаль, няма дакладных звестак аб тым, якiя знагароды iснавалi Вялiкiм княстве Лiто ска Рускiм, але цалкам магчыма, што вышэйшай узна гародай славутаму рыцару абаронцу Айчыны бы крыж святога Георгiя. Затым Геор гiе скi крыж ста баявой узнагародай у Расiйскай iмперыi. Без перабольшання, гэта была самая высо кая, ганаровая i пачэсная знагарода для воiна рускай армii. У свой час по нымi кавалерамi зна ка Георгiе скага ордэна, або Геор гiе скага крыжа, стал на прыклад, Г. Жука С. Будзённы i шмат iншых, у тым лiку i нашы землякi беларусы, мно гiя з якiх сталi выдатнымi палкаводцамi. Георгiе ская стужка, чорна аран жавая, колера дыму i полымя палё вайны, зараз больш вядома як гвардзей ская, а Георгiе скi крыж эмблема i знагарода нутраных войска МУС, толькi чамусьцi замест выявы Святога Георг я Юрыя на медальёне крыжа знахо дзiцца выява зубра. З летапiсных крынiц вядома шмат падзей, калi Масква i Полацк былi вора гамi, але вядомы i падзеi, калi Русь Мас ко ская i Русь Полацкая разам адбiвалi варожыя напады, а над баявымi станамi русiча луналi сцягi i харугвы з выявамi святога Георгiя Юрыя. У якас цi пры кладу можна прывесцi дзел полацкай дружыны складзе войска Аляксандра Не скага дарэчы, зяця полацкага князя Брачыслава у Не скай бiтве i бiтве на Чудскiм возеры. Хрэстаматыйным у рускай гiсторыi ста подзвiг нашага земляка Якава Палачанiна. А амаль праз па тара стагоддзя прывялi свае дружыны на поле Кулiкова на дапамогу маско скаму князю Дзмiтрыю полацкi князь Андрэй Альгердавiч i друцкi князь Глеб2. Невядома, колькi ратнiка беларуса прыйшло на поле Кулiкова, але вядома, што друцкая дружына, якая знаходзiлася перадавым палку, загiнула амаль уся, ды ад полацкай амаль н кога не за сталося. 1Тараса К. Памяць пра легенды. М нск, 1994. С. 64. 2 Тамсама. С. 66 7 1 29 2 Дзяржа ныя с мвалы Вял кага княства Л то ска Рускага Жамойцкага М енавiта сярэдневяко з ума цаваннем Полацкага княства i пашырэннем яго межа пашыралася i тэ рыторыя выкарыстання полацкага герба. У лю бой краiне таго часу герб яе ладара станавi ся гербам краiны так i герб полацкiх Iзяславiча дзе б нi княжы князь з гэтага роду, за сёды змяшча ся на пячатцы i на вайсковай харугве княства, з я ляючыся яго дзяржа ным сiмвалам 1 Такiм чынам, прыкладна 60 х гг. XIII ст. полацкi святы Юрый ста гер бам маладога Новагародскага княства, а з 13 13 г. гэты герб бы за цверджаны якасцi Дзяржа нага герба Вялiкага княства Лiто ска Рускага i Жамойцкага. Магчыма, у гэты ж час герб атрыма ка роткую, як баявы поклiч, назву дэвiз Па гоня што адлюстравала сэнс вайсковай справы беларускай дзяржавы дагнаць i адбiць у захопнiка нарабаванае iм дабро i вызвалiць захоплены iм палон, але да кументальна назва Пагоня першыню зафiксавана толькi гербо нiку Б. Па процкага, выдадзеным у 1584 г. Пра крывiцка полацкае паходжанне герба з выявай святога Юрыя нябесна га абаронцы Белай Русi i заступнiка яе воiна сведчаць многiя гiстарыч ныя крынiцы. Так, у некалькiх старажыт ных летапiсах, напрыклад у Густынск м або Прыба леннi да Iпаце скага, змешча ны сведчаннi, што князь Витень нача княжить над Лит вою измысли себе герб и всему княз ству печать рыцер зброй ный на коне з мечом, еже ныне наречут пагоня 2. Тут неабходна за важыць, што слова iзмыслi азначае не прыдума або выдума а зра бi цi набы гэта слова аднакарэннае з такiм словам як промысел пра мысловасць i г. д. У гэтых жа летапiсах знаходзяцца сведчаннi таго, што князь Вiцень 1293 13 16 гэта прадста нiк полацкага роду Iзяславiча патомак вялiкага князя кiе скага святога Ула дзi мiра IX калене3. Гэтыя ж звесткi пацвярджаюць вядомыя рас йск я вучоныя гiсторыкi, напрыклад, А. Лакнер4 А. Кiркор5, якiя карысталiся i iншымi гiстарычнымi кры нiцамi, многiя з якiх, на жаль, не заха ва лiся да нашага часу. Ме так герб князь Нарымунт 1277 1348 В гербе муж збройны, на коне белом, в полю червоном, мечь голый, яко бы кого гонячи держал над головою 6. Аб тым, што гербам Белай Русi зда на бы вершнiк белы чырво ным полi, якi трыма шаблю меч перад са бою, гаворыцца i гiстарычных дасле даваннях вялiкага расiйскага вучонага гiсторыка В. М. Тацiшчава Древней шие манускрипты всю сию страну Белая Русь именуют И для сею герб древнейший всадник в белом платье а Черной Руси, которой литовские князи похитили, в черном, киевский, или мало российский, в красных одеждах были Герб Белыя Руси издревле был всадник белый в красном поли, саблю имеюсчий пред сабою Тараса К. Памяць пра легенды. С. 80 8 1 2 Полное собрание русских летописей. М., 1962. Т. 2. С. 346. 3 Тамсама. Т. 7. С. 165, 263. 4 Лакиер А. Б. Русская геральдика. С. 242 243. 5 Живописная Россия. Т. 3. С. 293, 394. 6 Полное собрание русских летописей. Т. 32. С. 32. 30 Некаторыя даследчыкi сцвярджа юць што герб Пагоня з явi ся вы нi ку дамо ленасцi лiто скiх князё з ры ца рамi Л вонскага ордэна. Так, напры клад польскi сярэдневяковы гiсторык С. Аколь скi л чы што герб з выявай срэб нага шасцiканцовага крыжа чырвоным полi бы падараваны вялiкаму князю Мiн до гу магiстрам Лiвонскага ордэна ад iмя Папы Iнакенцiя IV 1243 1254 у знак удзячнасцi за саюз з Ордэнам i прыняцце хрыс цiян ства. У сувяз з гэ тым, адзнача Акольскi, Мiндо г абяца не мешвацца дзейнасць Ордэна Прусii i Жамойцii, за што крыжаносцы абяцалi князю сваю вайсковую дапамогу. Некаторыя гiсторыкi сцвярджаюць, што князь Нарымонт 1277 1348 атрыма гэты герб ад магiстра Лiвонскага ордэна Флядэра, на дочках якога был жанаты князь i яго брат Да монт. Але больш верагодна, што Нарымонт i Да монт абралi сабе герб полацкiх князё яшчэ да жанiцьбы на дочках магiстра, а неаб ходнасць абрання гэтага герба была пра дыктавана палiтычным разлiкам трэба было паказаць, што Нарымонт i Да монт маюць старажытны герб i паходзяць са старажытнага роду, а таму яны лiчаць сябе ро нымi, а магчыма, i вышэйшымi за магiстра ордэна. Найбольш падрабязнае апiсанне гер ба Пагоня прыведзена летапiсным спi се пачатку XVII ст. захо ваецца бiб лiятэцы iмя М. Я. Салтыкова Шчад ры на Санкт Пецярбургу якi з я ляецца ко пiяй старажытнага лета пiсу Пишуть наши кройники руские, и Наримунт был першим автором гербу або клейноту великого князства литовского в гербе муж збройный, на коню белом в полю червоном, мечь голый, яко бы кого гонячи держал над головою, и есть оттоля тот названный погоня 2. На працягу наступных некалькiх ста годдзя уладарамi Вялiкага княства Лi то ска Рускага i Жамойцкага заста валi ся полацкiя зяславiчы брат Вiценя Ге дымiн княжы у 13 16 134 1гг. сын Гедымiна Альгерд княжы у 1345 1377 гг. яго пляменнiк Вiта т княжы у 1392 1430 гг. яго сын Ягайла Ула дзi сла княжы i бы каралём Поль шчы 1377 1434 гг Дарэчы, вял к князь Альгерд, трэц сын Гедым на ад першай жонк князё ны Мары В цебскай, ме пяць сыно як я был ахрышчаны павод ле правасла нага абраду Андрэй князь Полацк Дзм трый князь Бран ск Канстанц н, Уладз м р Хведар ад дру гой жонк князё ны Улляны Цвярской, ме сем сыно як я атрымал паганск я мёны, а затым был ахрышчаны па вод ле катал цкага абраду Ягайла Ула дз сла Ск ргайла ван, Карыбут Дзм трый, Л нг вен Сямён, Карыгайла Ка з м р, В гунт Аляксандр Св дры гай ла Балясла З 1386 г., калi памiж Польшчай i Вя лiкiм княствам была за ключана нiя, Па гоня стала часткай агульнадзяржа нага герба. У 1539 г. Жыгiмонт А густ унес у малюнак Пагонi некалькi змен на шлеме вершнiка з явi ся султан з пер я, а на канi трохраговай гунь ка з каймой. Канчатковае юрыдычнае афармленне Пагонi было зроблена Ста тутамi Вялiкага княства 1566 i 1588 гг., дзе сказана i аб абавязковым ужываннi выявы герба на пячатках ваяводства i павета дзяржавы. Пячат камi з выявай Пагонi замацо валiся се важнейшыя мiжнародныя дамовы Вялiкага княства з Тэ тонскiм ордэнам, Маско скiм княст вам, Швецыяй, Мал давiяй, Свяшчэннай Рымскай iмперыяй, гарадамi Ганзы i iншымi дзяржавамi тых часо Цiкавыя звесткi паведамляе Ян Длугаш, а тар хронiкi аб Грунвальдскай 1Татищев В. Н. История Российская. М. Л., 1962. Т. 1С. 355 356. 2 Полное собрание русских летописей. Т. 32. С. 32. 3 1 32 33 бiтве 1Паводле яго хронiкi войска Вя лi кага княства Лiто ска Рускага складалi 40 вайсковых адзiнак харугва у скла дзе якiх былi лiто цы, русiны усходнiя славяне жыхары Вялiкага княства жмудзiны i татары. Амаль усе харугвы мелi сцягi з падобнымi выявамi Пагонi толькi дзесяць з iх мелi сцягi з выявай Слупо радавога знака Вiта та, по лацкага варыянта кiе скага Трызуба Несумненна, што кожная вайсковая ха ругва з Вiльнi, Трока Гарод нi, Ко на, Лiды, Полацка, Вiцебска, Новагародка, Ва кавыска, Чартарыйска, Лукамля, Меднiка Бярэсця, Пiнска, Кiева, Стара дуба, Дарагiчына, Мельнiка, Крамянца, Смаленска, Кобрына, Вiль ка мiра, Мен ска i Засла я, Мсцi слава, Но гарада Север скага, Магiлёва, Оршы, Слуц ка, Ула дзi м i ра Валынскага Ратны, Нясвiжа, Крэ ва, Ашмян, Ушполя, якiя выставiлi сваiх воя на абарону Радзiмы, мелi свае баявыя сцягi ваяводск я ха ругвы чырвонага колеру, дакладней розных адцення чырвонага. Павод ле Лiто скай мет ры кi сцяг Вiлен скага ваяводства бы чырвоным, Валын ска га брунатым Полацкага сiкара жым Новагародска га пелiс тым Менскага гваздзi ковым Але кнiзе А. Гваньiнi, складзенай у 1578 г., усе гэтыя сцягi апiсаны як чырвоныя. Жамойцкае староства мела белы сцяг, Вiцебскае i Кiе скае ваяводствы зя лёныя сцягi, але розных адцення Берасцейскае i Троцкае блакiтныя, Мсцi сла скае жо ты або, паводле Гва ньiнi, аранжавы. Усе сцягi ваяводства мелi два рагi i адрознiвалiся, акрамя колеру палотнiшча, колерам вершнi ка i каня. Iснава таксама i Дзяржа ны сцяг Дзяр жа ная харугва Вялiкага княст ва, якая я ляла сабой чырвонае прамаву гольнае палатно шасцiдзесяцi локця з чатырма рагамi на адным баку палатна была выява Святога Юрыя Дзяржа ны герб Пагоня на другiм выява Дзевы Марыi з дзiцём Iсусам на руках на фоне Сонца. Ме улас ны сцяг i найвышэйшы гетман княства блакiтнае палатно з вы явай Паго нi на адным баку i Святога Станiслава на другiм. Харугвы былi ба гата расшытыя раслiнным арнаментам у XVI ст. або жывёльным у XVII ст Усе гэтыя ваяводск я харугвы, а таксама павятовыя, пасля адм н страцыйна тэрытарыяльнай рэформы 1565 г. пачал вырабляцца цэнтрал завана мел на адным баку выяву Дзяржа нага герба, а на друг м ншую выяву або надп с. Дзяржа ны герб Пагоня розныя перыяды гiсторыi ме свае адметныя ры сы на пячатцы Гедымiна вершнiк за мест мяча трымае наперавес дзiду на пя чатках Ягайлы, якiя датуюцца 1388 г., на шчыце вершнiка выява шасцiк ан цовага крыжа з больш до гай нiжняй пе ра кладзiнай на пячатках Вiта та на шчыце выява Слупо Гедымi на вiча Такiм чынам, на шчыце Пагонi змяшчалiся асабiстыя гербы ладаро дзяржавы. З часо Вiта та Пагоня канчаткова стала гербам дзяржавы, а Слупы гербам к руючай дынастыi. У часы пра лення рода Ягайлавiча замест Слупо на шчыце Пагонi зно з явi ся шасцiканцовы крыж, а Слупы сталi выкарысто вацца якасцi асабiстага герба вялiкага князя. Такiм чынам, герб Пагоня фактычна з я ля ся афiцыйным дзяржа ным гер бам Вялiкага княства Лiто ска Рускага i Жамойцкага Самагiцкага з канца XIV ст. i да моманту яго скасавання канцы XVIII ст. 1Dlugosz J. Banderia Protenorum tudzie insignia sen elenodia Regni Polonia. Kra k w. 185 1 S. 44 46 Dlugosz J. Opera omnia. сrakovia. Т. 13 39 4 1 34 Да 1795 г. герб Пагоня з я ля ся Дзяржа ным гербам Вял кага княства Лiто ска Рускага i Жамой цка га. нават пасля лiквiдацы княства вын ку трэцяга падзелу Рэчы Паспалi тай пячаткi з выявай Пагонi мелi адмi нiстрацыi i судовыя становы мног х бе ларускiх гарадо А памяць аб той дапамозе, што аказалi воiны палачане войску Дзмiтрыя Данскога на Кулiко вым полi, пасля ключэння зямель Полацкага княства склад Ра сiй скай iмперыi, 2 1 верасня 178 1г. былi да дзе ны гербы з выявай Святога Юрыя Па гоня га радам утворанага замест яго Полацкага намеснiцтва Велiжу, Вiцебску, Гарадку, Дзвiнску, Дрысе, Люцыну, Невелю, По лацку, Рэжыцы, Себежу i Суражу. Пры чым асаблiва падкрэслiвалася, што выява гэтага герба старажытная, а апiсаннях герба гарадо падкрэслiвалася, што кожны герб гэта герб полацкi, але мае iншае поле. Самому ж Полацку бы дадзены асаблiвы герб вершнiк i конь чорнага колеру 1У iмператарскiм указе адзначалася, што герб гэты дадзены гораду памяць аб доблесным удзеле палачан у Кулiко скай бiтве, а чорны колер вершнiка i каня у памяць аб той самастойнасцi, якую мела княства Полацкае складзе Вялiкага княства Лiто ска Рускага i аб яго ролi гiсторыi сходнiх славян, бо чорны колер у сярэдневяко бы сiмвалам свабоды i незалежнасцi. Крыху раней, 16 жнi ня 178 1г., падобныя гербы атрымалi гарады Магi лё скага намеснiцтва Магiлё i Чэрыка Такi ж герб 22 студзеня 1796 г. атры ма Слуцк Мiнскае намеснiцтва 2 Пагоня Рас йскай iмперы 6 красавiка 1845 г. Вiльня i Рэчыца Мiнская губерня 9 верасня 1852 г. Лепель Вiцебская губерня 8 снежня 1856 г. Вiцебская губерня, а 5 лiпеня 1878 г. Вiленская губерня. Акрамя таго, некалькi выя Пагонi было i на Дзяржа ным гербе Расiйскай iмперыi, апошн з як х бы зацверджа ны расiйскiм iмператарам 3 лiстапада 1882 г. Над мантыяй герба размя шча лiся па кругам шэсць шчыто з гербамi старажытных зямель. Адзiн з iх шчыт злучаных герба княства i абласцей беларускiх i лiто скiх чатырохчасны з аканечнасцю i малым шчытом усярэдзi не. У гэтым малым чырвоным шчыце герб Вялiкага княства Лiто ска га на срэбным канi, засцеленым чырвонай трохраговай, з залатой каймой, гунь кай, вершнiк срэбны, у латах pogon з паднятым мячом i шчытом, на якiм васьмiканцовы крыж. У першай частцы шчыта герб Беластоцкi шчыт перасеча ны у верхняй чырвонай частцы срэбны арол у нiжняй залатой частцы блакiтны вершнiк у латах з паднятым мячом i срэбным шчытом, на якiм чырвоны васьмiканцовы крыж конь чорны, засце лены чырвонай, трохраговай, з залатою каймой, гунькай У трэцяй срэбнай частцы герб Полацкi на чорным канi, са срэбнаю i чырвонаю збруяй, чорны вершнiк у латах pogon з паднятаю ша бляй эфес шаблi залаты, тарч чырвоны, са срэбным васьмi канцовым крыжам. У чацвёртай частцы герб Вiцебскi срэбны вершнiк у латах с паднятым мя чом i круглым тарчам сядло на срэбным канi чырвонае, засцеленае трохраговай залатой, з блакiтнай шлячкай, гунькай Тысячелетие России 862 1862. С. 226. 35 У цэлым згаданыя гербы адпавядалi малюнку гiстарычнай Пагонi толькi расiйскiя геральдысты замянiлi не зразумелы iм шасцiканцовы крыж на васьмiканцовы, правасла ны. Акрамя таго, у другой, залатой частцы шчыта размяшча ся герб Жмудзi чорны мяд зведзь на заднiх лапах, з чырвонымi вачыма i языком а подножжы шчыта размяшча ся герб Мсцiсла скай зямлi, прыдуманы чыно нiкамi Дэпартамента герольдыi. На гербе Вiленскай губернi у чырвоным шчыце, на срэбным канi, засцеленым чырвонай трохраговай, з за латой шлячкай, гунькай, срэбны верш нiк у латах pogon з паднятым мячом i са шчытом, на якiм вась мiканцовы чыр воны крыж герб Велiкого княжества Лiтовского 2. У час па стання 1863 1864 гг. рэвалюцыйныя манiфесты i загады па станцкага рада мелi адпаведную пячатку. Так, Пiсьмо да мужыко зямлi польскай напiсанае на беларускай мове i падпiсанае Яська гаспадар з пад Вiльнi мела круглую пячатку з надпiсам па колу Друкарня нацыянальнага рада на польскай мове i каранаваны шчыт у цэнтры. Шчыт гэты трохчасткавы у першай частцы арол Польшчы, у дру гой Пагоня Вялiкага княства, у трэ цяй, уклiненай знiзу, выява Святога Арх стратыга М ха ла герб Кiе скага ваяводства. Такiм чынам, на гэтай пячат цы герб новай дзяржавы, якая павiнна была знiкнуць на тэрыторыi сучасных Польшчы, Беларусi i Украiны. Пасля Люта скай рэвалюцыi 19 17 г. многiя народы Расiйскай iмперыi аб вясцiлi аб сваiм праве на самавызначэн не, таму 25 27 сакавiка 19 17 г. у Мiнску адбы ся з езд беларускiх нацыянальных арганiзацый, якi сфармiрава Бе ла рускi Нацыянальны Камiтэт i даручы яму распрацаваць у кантакце з Часовым урадам пытаннi а таномii Беларусi. На пасяджэннi БНК было разгледжана i пытанне аб сiмволiцы, бо был звестк што некаторыя мясцовыя Саветы выка рысто ваюць пячаткi з выявай Пагон Можа, гэта былi пячаткi стано тых га радо што мелi гарадскi герб Пагоня а можа, гэта былi сама стойна вы раб леныя пячаткi на жаль, гэта невя до ма, але БНК вырашы ухвалiць гэтую iнiцыятыву Савета i пастанавi лiчыць гiстарычны герб Вя лi кага княст ва Лiто ска Рускага нацыянальнай беларускай эмблемай. Гэты ж герб ста Дзяржа ным гербам абве шчанай 25 са кавiка 19 18 г. Белару скай Народнай Рэс публiкi. 1Свод законов Российской империи В 5 кн. Под ред. и с зам. И. Д. Мордухай Болтовского. СПб. Деятель, 19 12. Кн. 1Т. 1Ч. 1С. 18 19. 2 Тысячелетие России 862 1862. С. 229. 36 2 Дзяржа ныя гербы БССР 1студзеня 19 19 г. у процiвагу БНР бальшавiкi аб явiлi аб ства рэннi на частцы сходнiх беларускiх земля Сацыялiстычнай Савецкай Рэс пуб лiкi Беларусi. 3 лютага 19 19 г. Першы з езд Савета ССРБ прыня Канстыту цыю Рэспублiкi, у трэцiм раздзеле якой прыводзiлася апiсанне герба ССРБ Артыкул 3 1Герб Сацыялiстыч най Са вецкай Рэспублiкi Беларусi складаецца з выя на чырвоным фоне промнях сонца залатых сярпа i молата, змешчаных крыж накрыж ручкам ун з, акружаных вянцом з каласо з надпiсам а Со цыя лiстычная Савецкая Рэспублiка Беларусi б Пралетарыi сiх краё злучайцеся 1Гэты герб капiрава гербы РСФСР i УССР, адроз нiваючыся ад iх толькi надпiсамi. На аснове рашэння з езда Савета Беларусi ад 4 лютага 19 19 г. i Лiтвы ад 15 лютага 19 19 г. на аб яднаным па сяджэннi Цэнтральных Выкана чых Камiтэта Лiтвы i Беларусi, якое прайш ло Вiльнi 27 лютага 19 19 г., было прынята рашэнне аб аб яднаннi савецкiх рэспублiк Беларусi i Лiтвы, а 28 лютага Рада Народных Кам сара рэспубл к зацвердз ла яе аф цыйную назву Савец кая Сацыялiстычная Рэспублiка Лiтвы i Беларусi ССРЛ Б, або ЛiтБел Тады ж бы распрацаваны праект Кан сты туцыi, якi трымлiва апiсанне праекта дзяржа ных сiмвала ССРЛiБ. Герб склада ся з выявы на чырво ным фоне промнях сонца залатых сярпа i молата, размешчаных крыж накрыж ручкамi нiз абкружаных вянком з каласо з надпiсам на пяцi мовах лi то скай, польскай, я рэйскай, рускай i беларускай Савецкая Сацыялiстыч ная Рэс публiка Лiтвы i Беларусi 2. ЛiтБел праiснавала нядо га. Ужо сакавiку 19 19 г. пачалося нямецкае наступленне на тэрыторыю Лiтвы, да 25 жнi ня 19 19 г. на сёй тэрыторыi Лiтвы савецкая лада была лiквiдавана i творана буржуазная рэспублiка. Фак тычна ЛiтБел перастала снаваць 6 чэр веня 1920 г., а юрыдычна 3 1лiпеня 1920 г., кал на су м есным пася джэнн М нскага губваенрэ кома з партыйным прафсаюзным арган зацыям М нскай губерн была пры нята Дэкларацыя аб абвяшчэннi незалежнасцi Сацыялi стыч най Савецкай Рэспублiкi Беларусi У Дэкларацыi абвяшчалася аб адна леннi ССРБ на пачатках, уста но леных 1студзеня 19 19 г.3 Верагодна, што ад начасова бы адно лены i герб 19 19 г. У канцы лютага 1924 г. Прэз дыум ЦВК БССР аб яв конкурс на стварэн не праекта новага герба рэспублiкi у хут кiм часе пачалася распрацо ка i праекта новага дзяржа нага фла га За лепшыя варыянты герба был стано лены тры першыя прэм на агульную суму 300 рублё Але сувяз з тым, што тэрм ны конкурсу был вельм сц слыя спачатку тольк да 5 сакав ка, потым бы л прадо жаны да 1мая конкурс стано чых вын ка не да Але некальк праекта дасланых на конкурс, атрымал ншае васабленне. Так, газета Советская Белоруссия нумары ад чэрвеня 1924 г. паведамiла 1История Советской Конституции 19 17 1956 гг. М., 1957. С. 190. 2 Тамсама. С. 234. 3 Тамсама. С. 236. 37 аб тым, што Iнбелкульту даручана рас працаваць эмблему для Дзяржа нага флага БССР. 10 снежня 1924 г. СНК БССР на сваiм пасяджэннi разгледзе пытанне аб эмблеме для флага БССР i пастанавi прыняць адз н з прапана ваных праекта на жаль, невядома як вядома толькi, што замест галiнкi сасны было вырашана змясцiць галiнку дуба. Апiсанне праекта гэтай эмблемы нiдзе не было надрукавана, бо было выраша на спачатку даведацца аб тым, ц ёсць эмблемы на флагах УССР i рэспублiк Зака казскай федэрацыi. Друг праект герба, а тар якога мас так Г. Змудз н ск бы за цверджаны 25 снежня 1924 г. Прэз дыумам ЦВК БССР у якасц ордэ на Працо нага Чырвонага Сцяга БССР. 22 снежня 1922 г. Першы Усесаюзны з езд Савета прыня Дэкларацыю i Да гавор аб стварэннi СССР, у склад якога вайшла i БССР. Не забаве пасля гэтага па стала неабходнасць стварэння новага Дзяржа нага герба. Таму канцы лютага 1924 г. Сакратарыят ЦВК БССР аб явi конкурс на лепшы праект Дзяржа нага герба рэспублiкi. Адпаведна яго мовам, герб павiнен бы адлюстраваць прырод ныя i гаспадарчыя мовы i асаблiвасцi Беларусi i яе непары ную сувязь з СССР. Па даручэнн Рады Народных Кам сара рэспубл к нбелкульце была створана кам с я, у склад якой был ключаны вядомыя беларуск я вучоныя Я. Дыла, В. Дружчыц, В. Мя лешка, М. Шчакац х н нш. 22 кастрычнiка 1924 г. камiсiя прыня ла асно ныя палажэннi аб гербе сувязь БССР з СССР адлюстраваць эмблемай серп i молат пяцiканцовую зорку i вянок у гербе лiчыць неабавязковымi, але дубовую галiнку i каласы па маг чымасцi захаваць абавязкова павiнен быць i геральдычны дэвiз Пралетарыi сiх краё злучайцеся якi выконва ецца на беларускай, рускай, я рэйскай i польскай мовах асно ныя элементы павiнны быць размешчаны на полi гераль дычнага шчыта абрэвiятура рэс публiкi БССР на гербе не патрэбна. На гэтым жа пася джэнн была абрана пад камiсiя для распрацо кi формы герба. 24 лiстапада 1926 г. СНК БССР, раз г ледзе шы прадста леныя праекты герба, адобры адзiн з iх, але прапанава Наркамасветы двухтыднёвы тэрм н дапрацаваць праект так, каб на iм былi а акружэнне жытнёвыя каласы з левага боку, дубовая галiнка з правага, а таксама чырвоная стужка з белым краям выкананая беларускiм стылi, г. зн. бела чырвона белая б сярэдзiна герба серп i молат, промнi сонца, пяцiканцовая зорка i над пiс Б С в на стужцы, на чырвонай палосцы, на чатырох мовах дэвiз Пралетары сiх краiн, злучайцеся У друг м праекце прапано валася даць чырвоную стужку без белых краё жытнёвыя каласы перавiць канюшынай, а да дубовай галiнкi дадаць га лiнкi другiх дрэ якiя растуць у Беларусi. 27 снежня 1926 г. СНК БССР пад старшынствам Я. Адамовiча прызна лепшым малюнак герба, выкананы кi ра нiком Беларускага мастацкага тэх нiкума Вiцебска Валянцiнам Вiкта ра вiчам Вол кавым 188 964 Праект герба бы прыняты са змяненнямi, якiя прапанава СНК размясцiць серп так, каб ён не датыка ся да зоркi промнi сонца зрабiць больш частымi i аднаго колеру з дыскам сонца. А тар дапрацава праект, i ён бы нак раваны ЦВК БССР. А тару была выпiсана прэ мiя памеры 500 рублё 5 лютага 1927 г. Прэзiдыум ЦВК пад старшынствам А. Чарвякова разгле дзе прапанаваны варыянт i парэкамендава а стужку зрабiць чырвонай, без белых палос б жыта пераплесцi канюшынай 38 в фарбы зямнога шара выканаць у адпаведнасцi з гербам СССР в дубовую галiнку скамбiнаваць з хваёвай. На сумесным пасяджэннi СНК i Прэ зiдыума ЦВК БССР 9 сакавiка 1927 г. было вырашана перад VIII з ездам Савета БССР абмеркаваць яшчэ раз усе тры праекты першы прыняты СНК БССР 27 снежня 1926 г. другi той жа са змяненнямi, унесенымi Прэзiдыумам ЦВК БССР 5 лютага 1927 г. трэцi праект з наступнымi змяненнямi на зямным шары, як i на гербе СССР, паказаць контуры вады каласы жыта пераплесцi канюшынай. Канчатковым рашэннем па праекту герба стала пастанова, прынятая 30 са кавiка 1927 г. на пасяджэннi СНК БССР Прыняць праект Дзяржа нага герба БССР, якi складаецца з выявы на чыр воным фоне промнях узыходзячага сонца сярпа i молата, размешчаных крыж накрыж рукаяткамi нiз i акружаных вян ком, якi складаюць злева жытнёвыя каласы, перавiтыя канюшынай, i справа з дубовай галiнкi унiзе памiж абе дзвюма паловам вянка знаходзiцца частка зям нога шара з тэрыторыяй Беларускай ССР. Абедзве паловы вянка перавiты чырвонай стужкай, на якой раз мешчаны надпiсы на беларускай, я рэйскай, рускай i польскай мовах дэвiз Пролетары сiх краё злучайцеся i нiжэй Б С г. зн. Беларуская Сацыялiстычная Савецкая Рэспуб лiка. Наверсе герба змешчана пяцiкан цовая зорка красавiка 1927 г. малюнак Дзяр жа нага герба БССР i яго апiсанне былi прыняты VIII Усебеларуск м з ездам Савета i несены новую рэдакцыю Канстытуцыi. У артыкуле 74 гэтай Кан стытуцыi запiсана, што герб складаецца з малюнка пром нях узы ходзячага сонца сярпа i молата, як я змешчаны крыж накрыж ручкам н з абкружаны вянком гэты вянок скла даецца злева правы геральдычны бок. Л. С. з жытн х каласо пераплеценых канюшынаю, а справа левы геральдыч ны бок. Л. С. з дубовае галiнк н зе пам ж абедзвюма палав нкам вянка знаходз цца частка зямной кул шара. Л. С Абедзве палав ны вянка перав ты чырвонаю стужкаю, на якой змешчаны надп с на беларускай, я рэйскай на правых вiтках. Л. С. рускай поль скай мовах на левых в тках. Л. С. Пролетары сiх краё злучайцеся н жэй абрэв ятура Б С Уверсе знаходз цца пяцiкан цовая зорка Амаль дзесяць гадо герб застава ся нязменным, i толькi па Кан стытуцыi, прынятай 19 лютага 1937 г. XII з ездам Савета БССР, надпiс Б С ста расшыфро вацца як Беларуская Са вецкая Сацыялiстычная Рэспублiка 5 кра савiка 1937 г. афi цый ная выява герба была зацверджана пастановай Прэзi дыу ма ЦВК БССР. Але на гэтым змены герба не скончылiся. Справа тым, што 1937 г. у сувязi з падрыхто кай да вы дання зборнiка Канстытуцыя СССР i Канстытуцыi саюзных рэспуб лiк пры Прэзiдыуме Вярхо нага Савета СССР была створана спецыяльная камiсiя, у склад якой увайшл высокаква лi фiкаваныя перакладчык Члены камi сii павiнны былi праверыць i дакладнiць надпiсы на гербе СССР i iх пераклад на гербах саюзных рэспублiк. У час рабо ты камiсii былi не толькi выпра лены памылкi надпiсах, але i зроблены за вагi па кампазiцыi герба змене або да па неннi таго цi ншага с мвала. У гербе БССР камiсiя прапано вала замянiць канюшыну льном, што значнай ступенi адлюстро вала характар эканомiкi, а дэвiз пiсаць толькi на рускай i белару скай мовах. 39 40 4 1 Улiчваючы гэтыя за вагi, Вярхо ны Савет БССР даручы а тару герба В. Волкаву перапрацаваць малюнак гер ба, а таксама замянiць дубовую галiнку каласамi жыта, пераплеценымi льном. 26 лiпеня 1938 г. адкрылася Пер шая се сiя Вярхо нага Савета БССР, якая 28 л п еня зацвердз ла новы малюнак Дзяржа нага герба правую частку вян ка, якая складалася з каласо пераплялi кветкi ружовай канюшыны у левай част цы замест дубовай галiнкi з явiлiся каласы, переплеценыя сцябламi льну. На гэтай жа сесii асно нымi мовамi БССР былi прызнаны беларуская i руская, таму дэвiз на двух вiтках правай часткi стал п саць на беларускай мове, на двух вiт ках левай на рускай. У жнi нi 1938 г. малюнак Дзяржа нага герба БССР бы за цверджаны пры чым лён на гербе бы намаляваны з каробачкамi Затым Указам Прэзiдыума Вярхо нага Савета БССР ад 20 лiстапада 1938 г. бы удакладнены пераклад дэвi за слова злучайцеся было заменена словам еднайцеся змян лася таксама i групо ка сонечных промня 29 лiста па да 1938 г. Другая сесiя Вярхо нага Савета БССР зацвердзiла гэты Указ, i на гербе была зроблена змена дэвiза. Так м чынам, герб 1938 г. склада ецца з выявы промнях узыходячага сонца залатых сярпа i молата, акружа ных вянком, якi складаецца з каласо жыта, перавiтых канюшынай, i справа з каласо жыта, перавiтых iльном унiзе, пам ж абедзвюма паловамi вян ка, зна ходзiцца частка зямнога шара, абедзве паловы вянка перавiтыя чыр вонай стужкай, на якой размяшчаюцца надпiсы на беларускай i рускай мовах Пралетарыi сiх краiн, еднайце ся нiжэй абрэвiя тура Б С У верхняй частцы герба знаходзiцца пяцiканцовая зорка У час Вялiкай Айчыннай вайны ня мецкiя акупацыйныя лады з мэтай прыцягнення на свой бок беларуса па цярпелых ад бальшавiцкiх рэпрэсiй, дазво лiлi абмежаванае выкарыстанне бела рус кай нацыянальнай сiмволiкi. Але Пагоня з выявай рыцара беларуса, пад знакам якой беларусы секлi немца пад Грунвальдам, была для немца вельмi непрыемным напамiнам, таму жо ле там 1943 г. Кубэ прапанава замянiць беларускi нацыянальны герб Пагоня на выяву блакiтнай кветкi васiлька на бела чырвона белым полi. Гэтая пра панова до га блукала па службовых iн стан цыях рэйха, пакуль лютым 1944 г. не высветлiлася, што выява васiлька за цверджана Гiтлерам у якасцi эмблемы фольк с дойчэ якiя знаходзiлiся скла дзе войск SS Пасля заканчэння вайны Дзяржа ны герб БССР змены носiлiся яшчэ не адзiн раз. Першая пасляваенная зме на, напэ на, адбылася 195 1г., калi прыма ся новы Дзяржа ны флаг лён, якi перавiва каласы жыта, ста маля вацца не з каробачкамi, а з кветкамi. Другая змена адбылася адпаведнасцi з правiламi арфаграфii, прынятымi 1956 г., абрэвiятура назвы рэспублiкi стала пiсацца без кропак. 28 лютага 1958 г. Прэзiдыум Вярхо нага Савета БССР прыня Указ аб змене напiсання дэвiза замест слова еднайцеся стала пiсацца яднайцеся Затым до гi час герб застава ся нязменным, толькi 198 1г. у малюнак былi несены некаторыя змены кветкi льну i канюшыны былi крыху павялiчаны, каласы жыта сталi больш важкiм i змянiлася групо ка со нечных промня У такiм выгля дзе герб праiснава да 199 1г. 42 3. СУЧАСНЫЯ ДЗЯРЖА НЫЯ С МВАЛЫ РЭСПУБЛ К БЕЛАРУСЬ У канцы 80 х гг. ХХ ст. з рост ам нацыянальнага руху бела чырвона белы флаг адрадзi ся зно Упершыню гэты час некалькi бела чырвона белых флага былi пад няты прыхiль нiкамi Беларускага На роднага Фронту 30 кастрычнiка 1988 г. у Мiнску час святкавання Дзядо пасля чаго супраць удзельнiка акцыi былi кiнуты падраз дзяленнi мiлiцыi. Але жо на мiтынгу 19 лю тага 1989 г., калi на цяперашнюю плошчу Незалежнасцi беларускай сталi цы сабралася некалькi тысяч рабочых мiнскiх завода над людскiм морам трапятала мора бела чырвона белых флага У перыяд памiж 17 i 23 верасня 1989 г. Прэзiдыум Мiнскага гарадскога Савета народных дэпутата прыня пастанову Аб беларускай нацыянальнай сiмволiцы i яе выкарыстаннi Мiнску 1згодна з якой усе арганiзацыi, дзяржа ныя i грамадскiя становы i жыхары атрымалi права адначасова з дзяржа нымi сiмваламi БССР выкарысто ваць на тэрыторыi Мiнска i беларускую на цыянальную сiмволiку. Акрамя таго, на пасяджэннi гарсавета выказвалася пра панова падняць над будынкам гарсавета бела рускi нацыянальны флаг, але для яе прыняцця не хапiла аднаго голасу. 27 лiпеня 1990 г. Беларуская ССР аб я вiла аб сваiм суверэнiтэце, а 25 жнi ня 199 1г. Беларусь стала незалежнай краiнай. Пасля маско скiх падзей жнi ня 199 1г. у парадак дня вераснё скай Шос тай пазачарговай сесii Вярхо нага Савета рэспублiкi было ключана пытанне аб яе дзяржа най сiмволiцы. Калi аб гэ тым стала вядома, то дэпутаты ад апазiцыi, у большасц прых льн к Беларускага Народнага Фронту Адраджэнне разгарнулi сярод дэпутата Вярхо нага Савета тлумачальна агiта цыйную пра паганду старада н х беларускiх нацыя нальных сiмвала бела чырвона белага флага i герба Пагоня Па прапанове гэтых жа дэпутата мастакi Я. Кулiк, М. Купава, А. Ма рач кiн i Ул. Круко скi пачалi рых таваць вы ставу пад умо най наз вай Герб i сцяг На гэтую вы ставу пачалi збiраць экспанаты з усёй рэспублiкi як з дзяржа ных музея так i з прыватных калекцый. Экспаната для выставы выявiлася вельмi шмат, а да разгляду пытання аб сiмволiцы заставалася мала часу, таму да гэтай працы далучылiся яшчэ Л. Барт ло А. Талбузiн, I. Ма рач кiн, Ф. Ладуцька, А. Шатэрнiк i iнш. Экспазiцыя была раз горнута вестыбюлi Вярхо нага Савета, прычым а тары аформ л яе так м чынам, каб падкрэс л ць г старычныя выток Пагон бела чырвона белага флага. Гэтая вы става, а таксама праведзеныя канцы 1980 х гг. круглыя сталы па нацыянальнай сiмволiцы i зварот супра цо нiка Iнстытута гiсторыi АН рэспублiкi да дэпутата Вярхо нага Савета зрабiлi сваю справу, i 19 верасня 199 1г. Вярхо ны Савет краiны прыня Закон аб Дзяржа ным флагу Рэспублiкi Беларусь, дзе сказана, што ён уя ляе сабой палот нi шча, якое складаецца з 1Не адменена да цяперашняга часу. 43 44 45 трох гарызантальна размешчаных каля ровых палос ро най шырынi верхняй i нiжняй белага, а сярэдняй чырвонага колеру. Адно сi ны шырынi флага да яго да жынi 12. 10 снежня 199 1г. пастановай Вяр хо нага Савета Рэспублiкi Бела русь было зацверджана Палажэнне аб Дзяр жа ным флагу Рэспублiкi Беларусь, дзе так са ма прыведзена апiсанне флага i ста но ле ны парадак яго выкарыстання. 19 верасня 199 1г. Вярхо ны Савет Рэспубл к Беларусь прыня таксама За кон Рэспубл к Беларусь Аб Дзяржа ным гербе Рэспубл к Беларусь як м было стано лена, што Дзяржа ным гербам Рэспубл к Беларусь з я ляецца стара жытны беларуск герб Паго ня як я ляе сабой выяву размешчанага на чырвоным фоне конн ка белага колеру, ск раванага левы бок, з узнятым мячом шчытом з крыжам Адначасова па стала пытанне аб эталоне Дзяр жа нага герба. 4 кастрычн ка 199 1г. была сфарм равана спецыяльная кам с я пры Прэз дыуме Вярхо нага Савета для распрацо к дзяржа най с мвол к атрыбутык адпаведных м дакумента Старшынёй кам с бы прызначаны дэ путат Алесь Труса а яе склад увайшло больш за 20 чалавек. Тым мастакам, якiя працавалi над выставай, было даручана распраца ваць i эталоны дзяржа ных сiмвала Такiм чынам, у склад творчай групы вайшлi Я. Кулiк, М. Купава, Л. Бартло Л. Талбузiн i Ул. Кру ко скi. Асно ную працу над гербам выкон валi Кулiк i Круко скi Талбузiн працава над на вершшам дрэ ка флага, затым рабi аб ёмны эталон герба Купава рабi выявы дзяржа ных пячатак Круко скi таксама рабi новы нагрудны знак дэпу тата Вярхо нага Савета. На жаль, з двух iснуючых шляхо адаптацыя выявы класiчнай Пагонi або стварэнне новай выявы Пагонi новатвора ХХ ст. рабочая група прыняла другi. 10 снежня 199 1г. пастановай Вярхо нага Савета Рэспублiкi Беларусь былi зацверджаны эталон Дзяржа нага герба i Палажэнне аб iм. У першым пункце гэтага Палажэння было ска зана 1Дзяр жа ны герб Рэспублiкi Беларусь Пагоня з я ляецца сiмвалам дзяржа нага суверэнiтэту Рэспублiкi Беларусь, адлюстро вае гiстарычны шлях беларускага народа, шматвяковае iснаванне i раз вiццё яго дзяржа насцi. Дзяржа ны герб Рэспублiкi Бела русь шчыт чырвонага колеру з выявай Пагонi белага срэбнага колеру. Выява Пагонi я ляе сабой узбро енага коннiка верхам на канi руху. У правай руцэ ён трымае гарызантальна падняты меч, у левай руцэ шчыт, на белым полi якога шасцiканцовы залаты крыж. З левага боку коннiка похвы мяча, з пад сядла звiсае трохканцовая гунька папона Але гэты новатвор не раскладва ецца на адпаведныя яму колеры флага у чырвоным полi на срэбным канi вершнiк у срэбнай бранi трымае срэбны шчыт з залатым шасцiканцовым патрыяршым крыжам значыць, флаг павiнен бы быць чырвона бела жо ты, або чырво на белы, цi бела чырвоны акрамя таго, нова твор XX ст., створаны пад кiра нiцтвам вучонага археолага А. Тру с ава, ме некалькi грубейшых парушэння геральдычных правiла i малое пада бенства са старажытным гербам зям лi бе ларускай мо таму i век яго бы такi нядо гi. Л. С. па першае, залаты крыж у срэбным шчыце, а метал на метал нельга на кладваць 46 па другое, шасцiканцовы крыж мае такi выгляд, як на надмагiльнай плiце вялiкага князя Ягайлы, больш такой фор мы шасцiканцовы крыж на гербах тыпу Пагоня а iх некалькi вiда бо згодна са Статутам Вялiкага княства герб Па гоня мог мець кожны свабодны чалавек дзяржавы, але такi ласны або радавы герб павiнен мець ад Дзяржа нага герба якое небудзь адрозненне не сустрака ецца нi адной гiста рыч най крынiцы, бо гэты крыж падобны на вiзантыйскi патрыяршы крыж, адкуль ён перайшо на гербы Славакii i Венгрыi, цi на латарынгскi крыж у ге ральдыцы крыж, у якога верхняя папярэчка меньшая за нiжнюю, называецца патрыяршым, а крыж, у якога яны ро ныя i размешчаны на аднолькавай да жынi ад канцо пад военым. Л. С. па трэцяе, колер шчыта вершнiка Па гонi згодна з гiста рычнымi кры нi цамi, на большасцi выя герба Вялi кага княства Лiто ска Рускага i Жамойцкага, як правiла, чырвоны, на вы явах герба Полацкага княства, полацкiх князё i князё якiя вялi свой радавод ад полацкiх зяславiча блакiтны або, радзей, так сама чырвоны. З я ленне гэтай дзяржа най сiмво лiкi часткай насельнiцтва рэспублiкi было спрынята неадназначна, таму спачатку Вярхо ны Савет, а потым i на адрас Прэзiдэнта Рэспублiкi Беларусь пачалi паступаць прапановы аб яе адме не. З гэтай нагоды пры Вярхо ным Саве це была створана спецыяльная ка мiсiя, якая пав н на была дасканала вы светлiць пытанне аб сiмволiцы i да 15 снежня 1994 г. прадставiць Вярхо наму Савету свае прапановы. Але па невядомых пры чынах у склад камiсii былi ключаны навуко цы, вельмi далёкiя ад гiсторыi i тым больш ад геральдыкi i вексiлалогii. Многiя з члена камiсii, разумеючы сваю некампетэнтнасць у гэтых пы таннях, адмовiлiся прымаць удзел у яе рабоце. Адпаведна, плённых вынiка дзейнасць гэтай камiсii не прынесла, тады Прэзiдэнт краiны А. Р. Лукашэнка прыня рашэнне вынесцi пытанне аб дзяржа най сiмво лiцы на сенародны рэферэндум. Пытанне было сфармуля вана наступным чынам 2. Цi пад трым лi ваеце Вы прапанову аб усталяваннi новых Дзяржа нага сцяга i Дзяржа нага герба Рэс пуб лiкi Беларусь Прычым прынятае па гэтым пытанн рашэнне павiнна было быць канчатковым i мела абавязковую сiлу на сёй тэрыторыi рэспублiкi. 14 мая 1995 г. рэферэндум бы пра ведзены. Паводле афiцый ных звестак, у рэферэндуме прынял дзел 64,8 гра ма дзян, маючых права голасу, з iх 75, 1што складае 48,7 маючых пра ва голасу, выказал ся за стана ленне новых сiмвала На аснове вынiка рэ ферэндуму 7 чэрвеня 1995 г. Прэзiдэнт Рэспублiкi Беларусь падпiса два Ука зы 2 13 Аб зацвярджэннi эталона Дзяржа нага герба Рэспублiкi Беларусь i Палажэння аб Дзяржа ным гербе Рэс публiкi Беларусь i 2 14 Аб за цвяр джэннi Палажэння аб Дзяржа ным сцягу Рэспублiкi Беларусь якiя ступiлi сiлу з дня iх апублiкавання. Згодна з Палажэннем аб Дзяржа ным гербе Рэспублiкi Беларусь, зацверджа ным вышэйзгаданым Указам Прэзi дэнта Рэспублiкi Беларусь, Дзяржа ны герб Рэспубл к Беларусь з я ляецца с мвалам дзяржа нага суверэн тэту Рэспубл к Беларусь, прадста ляе сабой зялёны контур Рэспублiкi Беларусь у за латых промнях сонца над зямным шарам. Зверху контура знаходзiцца пяцi кан цовая чырвоная зорка. Герб абрамляе вянок з 47 залатых каласо пераплеценых справа кветкамi канюшыны, злева iльну да рэчы, на гербе кветк льну маюць шэсць пялёстка а рэальна х пяць Каласы абвiты чырвона зяленая стужкай, на якой знiзу зроблены надпiс золатам Рэспублiка Беларусь 1 Афiцыйна прынята наступнае тлума чэнне элемента герба. Зялёны контур сiмвалiзуе недзялiмасць дзяржавы, яе характар, як пастаянна развiваецца, а таксама тое, што развiццё беларускай дзяржавы ажыцця ляецца за кошт улас ных яе фактара Зямны шар сiмвалiзуе жаданне дзяржавы да iнтэграцыi чала вецтва i яго культуры, а таксама тое, што яна прымае iнтэграцыю толькi як ра напра ны суб ект. Пяцiканцовая чырвоная зорка сiмвалiзуе адзiнства дасканалага чалавецтва i тое, што дзяр жава лiчыць вышэйшай мэтай свайго iснавання дабрабыт чалавека. Згодна з Палажэннем аб Дзяржа ным сцягу Рэспублiкi Беларусь, зацвер джаным Указам Прэзiдэнта Рэс публiкi Беларусь ад 7 чэрвеня 1995 г. 2 14, Дзяржа ны сцяг Рэспубл к Беларусь з я ляецца с мвалам дзяржа нага суверэн тэту Рэспубл к Беларусь, прадста ляе сабой прамавугольнае палот нiшча, якое складаецца з дзвюх гарызантальна размешчаных каляро вых палос верхняй чырвонага колеру шырынёй у 2 3 i нiжняй зялёнага ко леру 13 шырынi сцяга. Каля дрэ ка вертыкальна размешчаны беларускi на цыянальны арнамент чырвонага коле ру на белым полi, складаючым 19 да жынi сцяга. Адносiны шырынi сцяга да яго да жынi 12 2. Лiчыцца, што беларускi нацыя нальны арнамент, як змешчаны на Дзяржа ным флагу Рэспублiкi Беларусь, адлюстро вае старажытныя гiстарычныя сiмвалы. З iх ромб выява земляробска жывёлагадо чага ладу жыцця нашых далёкiх продка зроблены чырвоным контурам на белай паласе флага. Уну траная частка ромба падзелена дзвюма лiнiямi на чатыры меншыя ромбiк з рыскамi нутры гэта сiмвалiзуе засе янае зернем поле. Зверху i знiзу ромба, побач з яго кручкамi, размяшчаюцца па чатыры маленькiя ромбiк i па два кры ху большых, у кожным з iх па адной рысачцы. Ёсць рысачкi i па баках ромба. Усяго нутры сiх ромба 16 рысачак, а па за iм, па баках, 20. Ромбападобныя фiгуры з яуляюцца народнымi беларус кiмi сiмваламi, звязанымi са старажыт нымi аграрнымi света я леннямi народа. Ёсць падставы лiчыць, што адпаведныя ромбападобныя фiгуры з я ляюцца i са лярнымi сiмваламi ад лац. салярус 1Указ Прэз дэнта Рэспубл к Беларусь ад 7.06. 1995 г. 2 13, са змяненням дапа ненням ад 14. 995 г. 462 Збор указа Прэз дэнта пастано Каб нета М н стра Рэспубл к Беларусь. 1995. 32. Ст. 782 23.04. 1999 г. 23 1Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 1999. 33. 129 128.06.2000 г. 357 Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2000. 66. 4 14 Страц с лу Указам Прэз дэнта Рэспубл к Беларусь ад 4. 10.2004 г. 482 На циональный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2004. 157. 15906 2 Указ Прэз дэнта Рэспубл к Беларусь ад 7.06. 1995 г. 2 14, са змяненням дапа ненням ад 14. 995 г. 462 Збор указа Прэз дэнта пастано Каб нета М н стра Рэспубл к Беларусь. 1995. 32. Ст. 782 16.0 996 г. 27 Збор указа Прэз дэнта пастано Каб нета М н стра Рэспубл к Беларусь. 1996. 2. Ст. 35 23.04. 1999 г. 23 1Национальный реестр правовых ак тов Республики Беларусь. 1999. 33. 129 1Страц с лу Указам Прэз дэнта Рэспубл к Беларусь ад 4. 10.2004 г. 482 Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2004. 157. 15906 48 со нечны адпавядаючымi славянскаму паганскаму бажаству Хорсу Сонцу, бо арнамент створаны па малюнку арна ментальнага зору, вышытага на рушн ку сялянкай вёск Касцел шча Ульяна скага сельсавета Сенненскага павета Ма трунай Маркев ч у 19 17 г. названага ёй Узыходзячае сонейка 5 л пеня 2004 г. бы прыняты За кон Рэспубл к Беларусь 30 1З Аб дзяржа ных с мвалах Рэспубл к Бела русь у адпаведнасц з як м Дзяржа ны сцяг Рэспубл к Беларусь уя ляе сабой прамавугольнае палотн шча, якое складаец ца з двух гарызантальных каля ровых па лос верхняй чырвонага колеру н ж няй зялёнага. Суаднос ны шырын палос чырвонага зялёнага колеру 2 1 Суад нос ны шырын Дзяржа нага сцяга Рэспубл к Беларусь да яго да жын 12. Ля дрэ ка вертыкальна размешча 1Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2004. 2 1050. 2 Тамсама. ны беларуск нацыянальны арнамент чырвонага колеру на белым пол якое складае 19 да жын Дзяржа нага сця га Рэспубл к Беларусь 1а Дзяржа ны герб Рэспубл к Беларусь уя ляе сабой размешчаны срэбным пол зялёны контур Дзяржа най гран цы Рэспубл к Беларусь, накладзены на залатыя промн зыходзячага над зямным шарам сонца. Зверху поля знаходз цца пяц канцовая чырвоная зорка. Герб акаймаваны вянком з залатага калосся, пераплеценога справа кветкам канюшыны, а злева кветкам льну. Вянок тройчы перав ты з кожнага боку чырвона зялёнай стужкай, у сярэд няй частцы якой у аснаванн Дзяржа нага герба Рэспубл к Беларусь у два радк нап саны золатам словы Рэспубл ка Беларусь 2. Пераклад а тара. 49 50 Формирование символики госу дар ст венного флага Беларуси на чалось во 2 м тыс. до н. э. В это время индоевропейские пле мена, среди потомков которых и бело русский народ, занимали обширные территории Евразии. У большинства этих племен почитались белый и красный цвета. Белый цвет цвет ма теринского молока, дающего жизнь, ассоциировался с кормилицей землей, с матерью природой. Красный цвет цвет огня и крови символизировал вечную жизнь. Поэтому белый и красный цвета были доминирующими и в повседневной жизни например, белая одежда с красными узорами и в ритуальных обрядах например, при раскопках захоронений того пе риода археологи обнаруживают, что умершие обильно посыпаны красной краской охрой Почитание белого и красного цве тов сохранилось и у славян. Главным божеством восточных славян был бог Света Даждьбог, или Купала. Его цвет красный, а символ восьмилу чевая звезда цветок Солнца. Не менее почитаем был у славян и бог Ярило сын Даждьбога. По их представлениям, Ярило это юноша, который верхом на белом коне объезжает землю. Он одет в белые одежды, но босоног, в руках держит хлебные колосья, а на голове у него венок из полевых цветов. Согласно древним легендам, кривичи предки белорусов, вели свою родословную от са мого Даждьбога Купалы, поэтому автор Слова о полку Игореве называет наших предков Даждьбожьими внуками и пишет, что стяги их были белые, а 1ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ФЛАГ боевые щиты красные. Славянская символика цвета оказала решающее влияние на символику воз никшего в XIII в. Великого княжества Литовско Русского и Жемайтского, где славянский генезис был подавляющим земли, на которых жили славяне, состав ляли 9 10 территории этого государства. Со временем у этого государства появились свои символы. Государ ственная хоругвь Великого княжества Литовско Русского представляла собой красное прямоугольное полотнище шести десяти локтей с четырьмя ко сицами. На одной стороне полотнища было изображение Святого Георгия Государственного герба Погоня а на второй изображение Девы Марии с младенцем Иисусом на руках на фоне солнца. На картине, изображающей знаме нитую Оршанскую битву 15 14 г. ее под линник находится в Варшаве, а ко пия в Орше над белорусским войском развеваются хоругви с изображением Святого Георгия и копейные вымпелы, где в белом поле алый Георгиевский крест, вертикальная полоса которого делит горизонтальную в соотношении 12. Подобные вымпела впо следствии несли на клотиках мачт и флагштоках военные корабли Российской империи, экипажи которых были награждены георгиевскими знаменами. О появлении бело красно белого фла г а существует легенда. Однажды в жес токой сече с рыцарями крестоносца ми был смертельно ранен князь предводитель белорусской дружины вражеский меч рассек ему лоб. Воины вы нес ли князя с поля боя и повязали его 5 1 голову белым полотном. Но, оставшись без своего военачальника, воины не выдержали вражеского натиска и стали отступать. И тогда раненый князь собрал все силы, поднялся и, сорвав с го ловы повязку, развернул ее как флаг и пошел навстречу врагу. Вдохновленные таким поступком белорусские во и ны снова атаковали врага и разбили его. А белое полотнище с алой полосой посредине стало с тех пор символом мужества и отваги. Примерно с XV в. в Великом княжестве в соответствии с правила ми за падноевропейской геральдики, определявшими порядок разложения герба на цвета флага, стали появляться двух цветные флаги. Трехполосный бело красно белый флаг изображен на одной из гравюр Хроники всего мира поль ского историка М. Бельского, напи санной в 155 1г. Очевидно, что этот флаг появился позднее польского бело крас ного флага, так как цвета поля и фигур герба Великого княжест ва Литовско Русского и Жамойтского и Королевства Польского были одинаковыми, то и при разложении их на цвета флага двух полосным остался флаг Королевства, который появился первым. После Люблинской унии 1569 г., объединившей оба государства в Речь Посполитую, предпринимались по пытки создать и флаг этого государства путем комбинации флагов Великого княжества и Королевства. В 1605 г. король Сигизмунд Ваза использовал в качест ве государственного флаг, со стоявший из трех равных по ширине горизонтальных полос красной, белой и крас ной в центре полотнища был Го сударственный герб Речи Посполитой, состоявший из гербов двух государств. Позже появился подобный, но четы рехполосный флаг бело красно бело красный. На рубеже XVII XVIII вв. были предприняты попытки утвердить в качестве государственного даже крас но белый флаг. После трех разделов Речи Поспо литой практически вся территория нынешней Беларуси оказалась в составе Российской империи. В этот период было запрещено даже употреблять на звание Белоруссия не говоря о воз можности использования какого либо национального флага. В 1863 г. на территории бывшей Ре чи Посполитой вспыхнуло восстание. Первоначально повстанцы выступали под польским бело красным флагом, но имеются косвенные свидетельства, что К. Калиновский использовал и бело крас но белый флаг. В 1870 г. студенче ское братство младолатышей, обсуждая, каким быть национальному флагу, рассматривало и проект бело красно белого флага, но возможно, что среди них оказался участник или очевидец восстания К. Ка линовского, поэтому проект бело красно белого флага был отклонен, так как в такой комбинации он совпадал с флагом белорусов Имеются сведения о том, что бе ло красно белый флаг в конце XIX в. использовали петербургские студенты литвины белорусы при проведении культурно просветительских вечеров. Об участии в одном из них вспоминал Янка Купала. На Первом Всебелорусском съезде, проходившем в Минске в марте 19 17 г., было предложено утвердить Государ ственным флагом республики чисто белый флаг как символ названия страны. Но белый флаг уже зарекомендовал себя как символ поражения и капитуляции, 52 поэтому было предложено разместить посередине полотнища красную го ризонтальную полосу. Этот флаг был утвержден 25 марта 19 17 г. в качестве Государственного флага только что про возглашенной Белорусской Народной Республики БНР Символика цветов флага объясня лась так белый цвет символизирует название страны и напоминает о том, что Беларусь была свободной от татаро монгольского ига, когда остальная Русь находилась под ним красный симво лизирует национальную рево люцию и восходящее солнце как сим вол нацио нального возрождения и освобождения. На черно белом фотоснимке пери ода 19 19 1925 гг., когда правительство БНР находилось в эмиграции в Вильно, центральная полоса, безусловно, бело красно белого флага БНР имеет кайму из узких полосок более темного цвета шириной примерно в 6 ширины само го флага. Высказывались предположе ния, что цвет этих полосок черный в знак траура о Родине, где установилась большевистская власть. Но более прав доподобна версия, что полоски были синего цвета, так как щит всадника герба Погоня был синего цвета и, при разложении герба на цвета флага, флаг должен был быть трехполосным, как флаги других славянских народов. Чтобы не повторять славян ские флаги, состоящие из белой, красной и синей горизонтальных полос в различной комбинации, и были размещены синие полоски между красной и белыми. В пользу этой версии говорит и тот факт, что еще на I Всебелорусском съезде в 19 17 г. в качестве Государственного флага Беларуси был предложен проект красно бело синего флага, но этот про ект не успели утвердить. 1января 19 19 г. была провозглашена Социалистическая Советская Республи ка Белоруссии. 3 февраля того же года Всебелорусский съезд Советов при нял Конституцию Белоруссии, третий раздел которой назывался О гербе и флаге Социалистической Советской Республики Белоруссии Статья 32 этого раздела гласит Торговый и военный флаг ССРБ состоит из полот нища красного алого цвета, в левом углу которого у древка, наверху по мещены золотые буквы С Р или надпись Социалистическая Советская Республика Белоруссии Этот флаг являлся точной копией флагов РСФСР и Украин ской ССР, друг от друга фла ги отличались лишь помещенными на них названиями республик, да на флаге ССРБ полоски, отделяющие прямым углом первую четверть с аббревиатурой от остального полотнища флага, были белого цвета. 27 февраля 19 19 г. советские ре спублики Белоруссия и Литва объеди нились в единую Социалистическую Советскую Республику Литвы и Бело руссии ЛитБел. Ее государственным флагом стало красное полотнище без надписей и рисунков. В июле 1920 г. на территории Литвы советская власть пала и Лит Бел пере стала существовать. Поэто му в Декларации о провозглашении независимости Социалистической Советской Рес пуб лики Белоруссии, принятой 3 1июля 1920 г., указыва лось о воссоздании ССРБ на началах, установленных 1января 19 19 г. Флагом воссозданной республики стал флаг ССРБ, утвержденный Конституцией от 3 февраля 19 19 г., но только один вариант, на котором была аббревиа тура ССРБ. 53 В связи с изменением в 1922 г. на звания республики на Белорусская Со циалистическая Советская Республика в 1925 г. были изменены и буквы на флаге БССР После образования 30 декабря 1922 г. СССР в Белоруссии стала про водиться политика развития национальной куль туры. На белорусском языке велось дело производство, преподавание в вузах, он изучался в воинских частях, на нем были изданы воинские уставы и разработан словарь командной лексики. В 1926 г. была предпринята попытка принять национальный флаг в качестве государственного. С этим предложени ем выступил председатель ЦИК БССР Я. А. Адамович. Однако вскоре он был репрессирован, и больше уже никто не осмеливался предпринять попытки воз родить национальный флаг. Чрезвычайный 12 й Всебелорусский съезд Советов БССР 19 февраля 1937 г. утвердил новый флаг. На красном по лотнище флага в левом верхнем углу у древка помещались золотые серп и молот, над ними красная пятиконечная звезда, обрамленная золотой каймой, под серпом и молотом золотые буквы БССР. В описании указано, что отно шение ширины флага к его длине 12. На территории Западной Беларуси, которая по Рижскому мирному до говору 192 1г. отошла к Польше, бело красно белый флаг применялся до 1939 г. Имен но с этими флагами жители Западной Беларуси встречали Красную Армию 17 сентября 1939 г. Указом Президиума Верховного Совета БССР от 25 декабря 195 1г. был утвержден новый флаг республики Государственный флаг Белорусской Советской Социалистической Респу блики представляет собой полотнище, состоящее из двух горизонтально рас положенных цветных полос верхней красного цвета, составляющей две трети ширины, и нижней зеленого цвета, со ставляющей одну треть ширины флага, с изображением на верхнем левом углу красной полосы золотых серпа и моло та и над ними красной пятиконечной звезды, обрамленной золотой каймою. У древка расположен белорусский на циональный орнамент белого цвета на красном поле, составля ющем 19 ши рины флага. Отношение ши рины флага к его длине 12 Зеленая полоса флага символизировала леса и сельскохозяйст венное производство республики, а орнамент символизировал самобытную культуру белорусского народа. Этот орна мент создан по ри сунку орнамен тального узора, вышитого на по лотенце крестьянкой деревни Костелище Улья новского сельсовета Сен нен ского уезда Матреной Маркевич в 19 17 г. и назван ного ей Восходящее солнце Указ Президиума Верховного Сове та БССР от 8 мая 1956 г. оставил рисунок флага без изменений. В конце 1980 х гг. с ростом нацио нального движения вновь возродился бело красно белый флаг. Впервые несколько бело красно белых флагов были подняты сторонниками Бело русского Народного Фронта 30 октября 1988 г. в Минске во время празднования Дзядо после чего против участников акции были брошены подразделения милиции. А на митинге 19 февраля 1989 г., когда на нынешней площади Неза висимости белорусской столицы собра лись несколько тысяч рабочих минских заводов, над людским морем бушевало море бело красно белых флагов. В период между 17 и 23 сентября 1989 г. Президиум Минского городско 54 го Совета народных депутатов принял постановление О белорусской нацио нальной символике и ее использовании в Минске Согласно постановлению все организации, государственные и обще ственные органы и жители получили право одновременно с Государствен ными символами БССР использовать на территории Минска и белорусскую национальную символику. На заседании горсовета было высказано предложение поднять над зданием горсовета бело русский национальный флаг, но для его принятия не хватило одного голоса. 27 июля 1990 г. Белорусская ССР объявила о своем суверенитете, а 25 августа 199 1г. была провозглашена независимость страны. 19 сентября 199 1г. Верховный Совет страны при нял Закон о Государственном флаге Республики Беларусь, который гласил Государственный флаг Республики Беларусь представляет собой прямоу гольное полотнище, которое состоит из трех горизонтально расположенных цветных полос равной ширины верхней и нижней белого, а средней красного цвета. Отношение ширины и длины флага 12. Флаг крепится на древке флагштоке которое окрашивается в золотистый охра цвет Но появление новой государствен ной символики частью населения респу блики было воспринято неоднозначно, поэтому сначала в Верховный Совет, а потом и в адрес Президента Респу блики начали поступать предложения об ее отмене. Поэтому при Верховном Совете была образована специальная комиссия, которая должна была окон чательно выяснить вопрос о символике и до 15 декабря 1994 г. представить Верховному Совету свои предложе ния. Но по неизвестным причинам в состав комиссии были включены уче ные, весьма далекие от истории и тем более от геральдики и вексиллологии. Многие из членов комиссии, понимая свою некомпетентность в этих вопро сах, отказались принимать участие в ее работе. Отчасти потому ее деятель ность позитивных результатов не при несла, и тогда Пре зидент страны А. Г. Лукашенко принял решение вынести во прос о государственной символике на всенародный референдум. Вопрос был сформулирован так 2. Поддерживаете ли Вы пред ложение о принятии новых Государ ственного флага и Государственного герба Республики Беларусь Причем принятое по этому вопросу решение должно было быть окончательным и имело обязательную силу на всей тер ритории республики. 14 мая 1995 г. прошел референдум. Согласно официальным сведениям, в референдуме приняли участие 64,8 граждан, имеющих право голоса, из них 75, 1что составило 48,7 имевших право голоса, высказались за принятие новых символов. На основании результатов референ дума 7 июня 1995 г. Президент Республи ки Беларусь издал два Указа 2 13 Об утверждении эталона Государственного герба Республики Беларусь и Положения о Государственном гербе Республики Беларусь и 2 14 Об утверж дении Положения о Государст венном флаге Ре спублики Беларусь ко торые вступили в силу в день их опубликования. Согласно Указу 2 14, Го су дарственный флаг Ре спублики Беларусь представляет собой прямоугольное полотнище, состоящее из двух го ризонтально расположенных цветных полос верхней красного цве та ши риной в 2 3 и нижней зеленого 55 56 57 цвета в 13 ширины флага. Около древка вертикально расположен белорусский нацио нальный орнамент красного цвета на белом поле, составляющий 19 длины флага. Отношение ширины флага к его дли не 12 5 июля 2004 г. был принят Закон Республики Беларусь 30 1З О госу дарственных символах Республики Бе ларусь согласно которому Государ ственный флаг Республики Беларусь представляет собой прямоугольное полотнище, состоящее из двух горизон тальных цветных полос верхней крас ного цвета и нижней зеленого цвета. 1Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2004. 2 1050. Отношение ширины полос красного и зеленого цвета 2 1Отношение шири ны Государственного флага Республи ки Беларусь к его длине 12. У древка вертикально расположен белорусский национальный орнамент красного цвета на белом поле, составляющем 19 длины Государственного флага Ре спублики Беларусь. Государственный флаг Республики Беларусь крепится на древке флагштоке которое окра шивается в золотистый охра цвет. Отношение ширины Государственного флага Республики Беларусь к длине древка 13 1 58 2. ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ГЕРБ После принятия христианства язы ческие божества в сознании белорусов вытеснялись христианскими святыми. Так, например, приход весны белорусы христиане отмечали праздником святого Георгия, или Юрия, который пришел на смену Яриле. Этому в немалой сте пени способствовали как схожесть их имен Ярило Гюргий Юрий так и совпадение дня святого Юрия с Ярило вым днем 6 мая начало весны, первый выгон скота в поле Святой Георгий в Западной Европе был небесным покровителем рыцарства, поэтому он стал покровителем и полоц ких княжеских дружинников, и самого полоцкого князя, который вел в то время борьбу с Киевским княжеством за право быть центром Древнерусского госу дар ст в а. Изображение Святого Георгия вскоре стало гербом полоцких князей. С ростом могущества Полоцкого княжества и расширением его границ расширялась и область использования этого герба. Где бы ни княжил князь из рода полоцких Изяславичей, всегда он изображал этот герб на своей печати и на войсковой хоругви. Со временем княжеский герб ста новился гербом той территории, где пустил корни полоцкий княжеский род. Примерно в 70 х гг. XIII в. полоцкий Святой Георгий Юрий стал гербом молодого Новогородского княжества, а с 1384 г. это изображение утвердилось в качестве Государственного герба Ве ликого княжества Литовско Русского и Жемойтского. Примерно в это же время за гербом закрепилось краткое, как бо евой клич, название девиз Погоня что отразило стремление мирного жи теля хлебопашца отбить у захватчика награбленное добро и захваченных в плен людей. На кривицко полоцкое происхож дение герба с изображением Святого Юрия небесного защитника Белой Руси и покровителя ее воинства указы вают многие исторические источники. Так, в некоторых русских летописях содержатся свидетельства, что князь Витень нача княжить над Литвою из мысли себе герб и всему княжеству печать рыцарь збройный на коне с ме чом, еже ныне наречут погоня В этих же летописях находятся свидетельства того, что Витень представитель по лоцкого рода Изяславичей, потомок великого князя киевского святого Владимира Крестителя в девятом ко лене. Эти же сведения подтверждают и русские ученые историки, например А. Лакнер и А. Киркор, которые ссы лаются на другие, не дошедшие до нас исторические источники. В последующие периоды истории Великого княжества во главе его были князья из рода полоцких Изяславичей брат Витеня Гедимин 13 16 134 1сын Гедимина Ольгерд княжил в 1345 1377 гг. его племянник Витовт княжил в 1392 1430 гг. его сын Ягайло Вла дислав княжил и был королем Польши в 1377 1434 гг О том, что гербом Белой Руси из давна был всадник белый в красном поле, который держал саблю меч перед собою указывается и в трудах великого российского ученого историка В. Н. Татищева. Этот герб изображался на Государ ственной хоругви Великого княжества, 59 на хоругвях воеводств и уездов этого государства, был основой для многих территориальных и родовых гербов. Герб Погоня являлся официальным символом этого государства вплоть до его ликвидации в конце XVIII в. в результате трех разделов Речи Пос политой. После включения территории ны нешней Беларуси в состав Российской империи городам бывшего Полоцкого княжества были пожалованы высо чайше утвержденные гербы, основу которых составлял древний герб По лоцкой земли изображение Святого Юрия. Причем особо подчеркивалось, что изображение этого герба древнее. Самому же Полоцку был пожалован особый герб всадник и конь были изо бражены черным цветом. В высочайшем императорском указе отмечалось, что герб этот пожалован городу в память о доблестном участии полочан в Куликов ской битве, а черный цвет изображения дан в память о той самостоятельности, которую имело княжество Полоцкое в составе Великого княжества Литовско Русского и Жемойтского, и о той его роли в истории восточных славян, так как черный цвет в средние века был символом свободы и независимости. Вскоре после провозглашения Бело руссии советской республикой, 3 февра ля 19 19 г. была принята ее Конституция. В статье 3 1Конституции сказано Герб ССРБ состоит из изображений на крас ном фоне в лучах солнца золотых серпа и молота, помещенных крест накрест рукоятками книзу, окруженных венцом из колосьев с надписью а Социалистическая Советская Ре спублика Белоруссии, б Пролетарии всех стран, соеди няйтесь Этот герб был копией герба РСФСР, за исключением надписей. После установления в Литве со ветской власти партийно политическое руководство Советской России приняло решение объединить Белоруссию с Литвой в одну советскую республику. Это решение было озвучено 4 февраля 19 19 г. на съезде Советов Беларуси и 15 февраля 19 19 г. на съезде Советов Литвы. 27 февраля 19 19 г. в Вильно со стоялось объединенное заседание ЦИК Литвы и Белоруссии, на котором было принято постановление об объ единении этих двух республик в одну Советскую Социалистическую Литовско Белорус скую Республику. На этом же заседании был рассмотрен и проект Конституции новой республики, в которой давалось описание ее герба. Герб состоял из изображения на красном фоне в лучах солнца золотых серпа и молота, по мещенных крест накрест рукоятками книзу, окруженных венком из колосьев с надписью на пяти языках литовском, польском, еврейском, русском и бело русском Советская Социалистическая Республика Литвы и Белоруссии Но ЛитБел просуществовала недол го уже в марте 19 19 г. территорию Литвы оккупировали кайзеровские войска и в конце лета 19 19 г. советская власть в Литве была свергнута и образована буржуазная республика, а Беларуси воз вратили прежние символы. апреля 1927 г. VIII Всебелорусский съезд Советов принял новую редакцию Конституции республики. Статья 74 этой Конституции гласила, что герб представ ляет собой серп и молот в лучах солнца, окруженных венком правая часть венка пучок колосьев, левая дубовая ветка. Над нижней частью венка верхняя часть земного шара. Красная лента дважды 60 обвивает каждую половину венка, на правых витках надпись Пролетарии всех стран, соединяйтесь на белорус ском и еврей ском языках, на левых на русском и польском. Вверху, над серпом и молотом, изображение пятиконечной звезды внизу венка надпись БССР 26 июля 1938 г. Первая сессия Вер ховного Совета БССР изменила изобра жение венка герба правую часть венка, состоящую из колосьев, переплели цветы розового клевера в левой части вместо дубовой ветки появились колосья, пере плетенные стеблями льна. На этой же сессии основными языками БССР были признаны белорусский и русский, поэто му надпись девиза на двух витках правой части стала на белорусском языке, на двух витках левой на русском. Указом Президиума Верховного Совета БССР от 20 ноября 1938 г. был изменен девиз вместо Пралетарыi сiх краё злучайцеся стало Пралетарыi сiх кра н, еднайцеся 29 ноября 1939 г. Вторая сессия Верховного Совета БССР утвердила данный Указ и изменение де виза было произведено на гербе. 19 сентября 199 1г. Верховный Совет страны принял Закон о Государственном гербе Республики Беларусь, который утвердил Государственным гербом древний белорусский герб Погоня 10 декабря 199 1г. был утверж ден и эталон Государственного герба. 14 мая 1995 г. Президент страны А. Г. Лукашенко вынес вопрос о государ ственной символике на республиканский референдум 2. Поддерживаете ли Вы предложение о принятии новых Госу дарственного флага и Го судар ст венного герба Республики Беларусь На основании результатов референ дума 7 июня 1995 г. Президент Республи ки Беларусь издал два Указа 2 13 Об утверждении эталона Государственного герба Республики Беларусь и Положения о Государственном гербе Республики Беларусь и 2 14 Об утверж дении Положения о Государственном флаге Ре спублики Беларусь которые вступили в силу в день их опубликования. Согласно Указу 2 13 Государствен ный герб страны представляет собой зеленый контур Республики Беларусь в золотых лучах солнца над земным шаром. Сверху контура находится пятиконечная красная звезда. Герб обрамляет венок из золотых колосьев, переплетенных справа цветками клевера, слева льна. Колосья обвиты красно зеленой лентой, на ко торой внизу сделана надпись золотом Рэспублiка Беларусь Зеленый контур символизирует неделимость государства, постоянное его развитие, а также то, что развитие белорусского государства осуществля ется за счет собственных его факторов. Земной шар символизирует желание страны к интеграции человечества и его культуры, а также то, что она принимает интеграцию только как равноправный субъект. Красная пятиконечная звезда символизирует единство совершенного человечества и то, что государство счита ет высшей целью своего существования благосостояние человека. 5 июля 2004 г. был принят Закон Республики Беларусь 30 1З О го сударственных символах Республики Беларусь согласно которому Госу дарственный герб Республики Беларусь представляет собой размещенный в серебряном поле зеленый контур Го сударственной границы Республики Беларусь, наложенный на золотые лучи восходящего над земным шаром солнца. Вверху поля находится пятиконечная красная звезда. Герб обрамлен венком из 6 1 золотых колосьев, переплетенных справа цветками клевера, слева цветками льна. Венок трижды перевит с каждой стороны красно зеленой лентой, в средней части которой в основании Государственного герба Республики Беларусь в две строки начертаны золотом слова Рэспублiка Беларусь Государственный герб Республики Беларусь может воспроизводиться в многоцветном, двухцветном и одноцвет ном в том числе золотом изображении в графическом или объемном варианте. Случаи помещения многоцветного, двухцветного и одноцветного в том числе золотого изображения Государ ственного герба Республики Беларусь в графическом или объемном варианте определяются законодательством Респу блики Беларусь Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2004. 2 1050. 62 Л таратура 1Арсеньев Ю. В. Геральдика. Ковров, 1997. 2. Баса А. Н., Курко М. Сцяг Беларус чора сёння. М нск Полымя, 1994. 3. Васильев Е. Г. Государственный герб, флаг, гимн БССР. Минск Полымя, 1972. 4. Века А. Адкуль iмчыць Пагоня Чырв. змена. 1990. 6 чэрв. 5. Винклер П. П. Гербы городов, губерний, областей и посадов Российской империи, внесенные в Полное собрание законов с 1649 по 1900 гг. М. Планета, 1990. 6. Вторая сессия ВС БССР. Стенографический отчет. Изд. ВС БССР, 1940. 7. Вячорка В. Р. Пра герб i сцяг. М нск Беларусь, 1993. 8. Гербавед. 1992. 1 9. Драчук В. С. Рассказывает геральдика. М. Наука, 1977. 10. Дыма Я. Через годы борьбы и испытаний Крын ца. 1989. Живописная Россия. СПб., 1988. Т. 3. 12. Зайко скi Э. Красамо насць пракаветнага Мастацтва Беларусi. 1990. 10. 13. Заканада чыя акты аб дзяржа най сiмволiцы Рэспублiкi Беларусь. 2 е выд. М нск, 1994. 14. Известия ЦИК Советов Рабочих, Крестьянских и Крас ноармейских депутатов Бело руссии. 19 19. 6. 10 февр. 15. люстраваная храналог я г сторы Беларус М нск, 1995. 16. История Советской Конституции 19 17 1956 гг. М., 1957. 17. Каменцева Е. И., Устюгов Н. В. Русская сфрагистика и геральдика. М. Высш. школа, 1974. 18. Камiнскi Н., Васiлье Е. Дзяржа ны герб БССР Наста н. газ. 1965. 4 л стап. 19. Конституция ССРБ, 19 19. 20. Конституция БССР, 1927. 2 1Конституция БССР, 1937. 22. Кошале В. Колеры Пагонi ЛiМ. 1989. 1жн. 23. Курасов Ю. Повторная коронация белого орла Вокруг света. 199 0. 24. Лакиер А. Б. Русская геральдика. М., 1990. 25. Ласто скi В. Ю. Кароткая гiсторыя Беларусi. Вiльна, 19 10. 26. Маргунский С. Государственное строительство Белорус ской ССР на первом этапе ее развития. Минск, 1953. 27. Мартос А. Беларусь в исторической, государственной и церковной жизни. Буэнос Айрес, 1966. 63 28. Милькявичюте Г. Витязь Вечерние новости Вильнюс 1988. 2 сент. 29. Насевiч В. Сiмволiка Вялiкага княства Чырв. змена. 1995. 25 сак. 30. Палажэнне аб Дзяржа ным гербе Рэспублiкi Беларусь Нар. асвета. 199 127 снеж. 3 1Пастанова Вярхо нага Савета Рэспублiкi Беларусь Аб зацвярджэннi эталона Дзяржа нага герба Рэспублiкi Беларусь i Палажэння аб Дзяржа ным гербе Рэспублiкi Бела русь Нар. газ. 199 127 снеж. 32. Пастанова Вучонага савета iнстытута гiсторыi Акадэмii навук Беларусi ад 12 верасня 199 1г. 33. Первая сессия Верховного Совета БССР. Стенографический отчет. изд. ВС БССР, 1938. 34. Полное собрание русских летописей. М., 1962. Т. 2 М., 1975. Т. 32. 35. Положение о Государственном гербе Республики Беларусь Сов. Белоруссия. 1995. 13 июня. 36. Поцелуев В. А. Гербы Союза ССР. М. Политиздат, 1987. 37. Римша Э. Из литовского геральдического наследия Вехи культуры Вильнюс 1989. 2. 38. Сборник законов БССР и Указов Президиума Верховного Совета БССР 1938 1955 гг. Минск, 1956. 39. Символика в Белоруссии вчера и сегодня Вечерний Минск. 1989. 8 июня. 40. Сташкевич Н. Глубже изучать историю народа Сов. Белоруссия. 1989. 13 окт. 4 1Суханов А. Геральдика Государства Российского Огонек. 1990. 18. 42. Тараса К. Памяць пра легенды. М нск, 1994. 43. Татищев В. Н. История Российская. М. Л., 1962. Т. 1 44. Ткачев М. Национальные символы народ и история Сов. Белоруссия. 1989. 2 окт. 45. Турук Ф. Беларуск рух. М нск, 192 1 46. Тысячелетие России 862 1862. Симферополь, 1992. 47. Цiто А. Наш сiмвал Пагоня. М нск Полымя, 1992. 48. Цiто А. Сфраг стыка геральдыка Беларус М нск Р ВШ БГУ, 1999. 49. Цiхановiч А. Муж збройны на белым канi чырвоным полi Звязда. 1992. 18 верас. 50. Чарня ская А. Герб i флаг Мастацтва. 1992. 8. 5 1Чернявский И., Тельковский А. Так надо ли бояться Пагони Знамя юности. 1990. 18 сент. 52. Штыха Г., Галенчанка Г. Беларуская гiстарычная сiмволiка Добры вечар. 199 7 верас. 53. Штыха Г., Галенчанка Г. Пагоня Сiмволiка старажытнага герба Навiны Беларускай акадэмii навук. 199 кастр. 64 Змест Уводз ны 3 С МВАЛЫ ДЗЯРЖА НАГА НАЦЫЯНАЛЬНАГА СУВЕРЭН ТЭТУ РЭСПУБЛ К БЕЛАРУСЬ 1ФЛАГ. Г СТОРЫЯ СТАНА ЛЕННЯ 6 Выток с мвол к беларускага флага 6 1Паходжанне дзяржа нага флага 13 2. ГЕРБ. СТАНА ЛЕННЕ РАЗВ ЦЦЁ 20 2. 1Фарм раванне с мвол к герба 20 2 Дзяржа ныя с мвалы Вял кага княства Л то ска Рускага Жамойцкага 29 2 Пагоня Рас йскай iмперы 33 2 Дзяржа ныя гербы БССР 36 3. СУЧАСНЫЯ ДЗЯРЖА НЫЯ С МВАЛЫ РЭСПУБЛ К БЕЛАРУСЬ 42 СИМВОЛЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО И НАЦИОНАЛЬНОГО СУВЕРЕНИТЕТА РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 1ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ФЛАГ 50 2. ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ГЕРБ 57 Л таратура 62 Д а в е д а ч н а е в ы д а н н е Спаткай Леан д Улад м рав ч НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ ДЗЯРЖА НЫЯ С МВАЛЫ БЕЛАРУС НАЦИОНАЛЬНЫЕ И ГОСУДАРСТВЕННЫЕ СИМВОЛЫ БЕЛАРУСИ Рэдактар Л. А. Дзядзюля. Мастацк рэдактар В. Р. М шчанка. Камп ютэрная вёрстка В. Я. Нога. Карэктар А. З. Л пень Падп сана да друку з арыг нала макета заказчыка 03.0 108 г. Фармат 70х 100 6. Папера афсетная. Афсетны друк. Гарн тура Тып Таймс. Умо н. друк. арк. 5,2. Ул к. выд. арк. 4,5. Тираж 00 экз. Зак. 1 Оставьте свой комментарий и поделитесь с ним с друзьями во ВКонтакте. Спаткай Л.В. Национальные и государственные символы Беларуси (2008)
Еще никто не написал никаких коментариев. Вы можете стать инициатором обсуждения!
|
||||||
| ||||||
| © 2007-2024 Электронная некоммерческая библиотека открытого доступа «Гербовед.ру» Редакция: gerboved@gerboved.ru | › Пользовательское соглашение | ||||||
| ||||||
| Проект сетевого издания «Геральдика.ру» | ||||||
| Примечание: представленные в библиотеке научные тексты размещены только для ознакомления и получены большей частью посредством распознавания оригинальных текстов публикаций (OCR), поэтому в них могут содержаться ошибки, связанные с несовершенством алгоритмов распознавания и степенью сохранности бумажных оригиналов. | ||||||
